Азярбайъан милли елмляр академийасы

 
95
Danışanın ifadə etdiyi fikrin arzu olunan və ya 
olunmayan olduğunu göstərən, tərkibində modal sözlər və 
birləşmələr olan frazaların prosodik quruluşu  əminlik, 
qətiyyət bildirən modal sözlərdə olduğu kimidir:  
Fortunately, the ground being obscured by cloud meant 
that no one could see and identify cities (Arthur Hailey, 
“Airport”, 346) 
Gərək hamıya yaxşılıq eləyəsən ki, öləndə hamı  rəhmət 
desin (B.Bayramov) 
Gərək sinə gərək düşmənə əlbir (S.Rüstəm). [13, s.158] 
 

---

 
96
2.1.6. İngilis və Azərbaycan dillərində tərkibində əminlik 
/  şübhə fel semantik cərgəsi və modal hərəkət felləri olan 
frazaların prosodik quruluşu.  
Tərkibində modal hərəkət olan frazaların prosodik 
quruluşunu tərkibində  əminlik/şübhə fel semantik cərgəsi 
olan frazaların prosodik quruluşu ilə müqayisə etmək 
məqsədəuyğun olardı.  
Tərkibində  əminlik fel semantik cərgəsi olan frazaların 
prosodik quruluşu üçün əminlik modal mənası olan leksik 
vahidlərdəki orta və ya geniş ton diapazonunun azalan 
hərəkəti səciyyəvidir. Bir qayda olaraq, ilk vurğulu heca 
əminlik bildirən leksik vahidlə üst-üstə düşür və  ən yüksək 
tonal səviyyədə  tələffüz edilir. O, həm də  əsas tonun 
yüksələn-azalan hərəkəti ilə 
tələffüz edilə bilər. 
Terminalqabağı hissənin qalan hecaları - orta və ya dar 
diapozon əsas tonun rəvan və ya azalan hərəkəti ilə tələffüz 
edilir. Terminal hissədə geniş diapozon əsas tonun orta və 
ya yüksək azalan hərəkəti müşahidə olunur. Bəzi hallarda 
mərkəzi hecada yüksələn-azalan ton hərəkəti mümkündür.  
Həmin frazalarda əminlik modal mənasının ifadə 
olunmasında  əsas funksional yükü danışanın fikrin 
məzmununa əmin olduğunu göstərən fel və söz birləşmələri 
daşıyır. Buna melodik zirvə ilə, geniş diapozon yüksək 
azalan tonla, güclü səslə nail olunur və prosodik fərqlənmə 
ilə xarakterizə edilir.  
I am sure if he’ll wish to see me (S.Maugham, “The Moon 
and Sixpence”, p.84).  
You  know, I am not sure that your husband is quite 
responsible for his actions (S.Maugham, “The Moon and 
Sixpence”, p.37).  
Mən ingilis dilində səhvsiz yaza bilirəm. Mən səhərlər tez 
dura bilmirəm (dan.).  
Bu qrupun bəzi frazaları qeyri-əminliklə (inamsız) səslənə 
bilər, onların prosodik tərtibi üçün dar diapozonda alçaq 
yüksələn ton və səslənmə gücünün azalması səciyyəvidir.  
You are sure to fail if you do it that way [200, p.1201].  
Mən bu sözü ona deyə bilmərəm.  
Bu frazalarda danışanın fikrin məzmununa tam əmin 
olduğunu göstərən fel və söz birləşmələrinin tam 

---

 
97
mənasızlaşdırılması (desemantizasiyası) baş verir. 
Müxtəlif dil səviyyələri vasitələrinin müxtəlifyönümlü 
hərəkətləri buna misal ola bilər. Belə qarşılıqlı  əlaqədə 
prosodik vasitələr frazanın modal mənasının müəyyən 
olunmasında  əsas rol oynayır. Lakin belə halların sayı çox 
azdır.  
Tərkibində şübhə semantik cərgəli fel və söz birləşmələri 
olan frazalarda ilk vurğusuz hecalar əsas tonun yüksələn 
hərəkəti və ilk vurğulu hecada tonun rəvan hərəkəti ilə 
səciyyələnir. Terminalqabağı hissənin sonrakı hecalarında 
əsas tonun həm yüksələn, həm də azalan hərəkəti 
müşahidə olunur. Mərkəzi hecada əsas tonun orta azalan 
və azalan-yüksələn hərəkəti özünü göstərir. Fikir 
tələffüzünün orta tempi və orta səs gücü müşahidə olunur.  
We have no reason, to doubt her story [200, p.348]. 
Qeyd etdiyimiz kimi, modal hərəkət felləri  əminlik və 
şübhə modal mənaları arasında orta mövqedə dururlar.  
Bu qrupda “to think” feli ən çox işlənən sözdür və aparıcı 
yer tutur. Danışanın fikrin məzmununa münasibətindən asılı 
olaraq tərkibində bu fel olan frazalar müxtəlif prosodik 
quruluşa malik ola bilərlər.  
Danışanın ifadə olunan fikrə  əminliyini bildirən frazalar 
üçün - ilk vurğulu hecada orta diapozonda azalan tonun 
yüksək səviyyəsi səciyyəvidir. Terminalqabağı hissənin 
qalan hecalarında da həmçinin orta diapozonda tonun 
azalan hərəkəti müşahidə olunur. Mərkəzi heca üçün əsas 
tonun orta azalan və ya yüksələn-azalan hərəkəti 
xarakterikdir. Özü də azalma sürəti çox böyükdür. 
Frazaların tələffüz gücü yüksəkdir, temp ortadır.  
I  think that Mrs. Strickland was the most harmless of all 
the lion-hunters… (S.Maugham, “The Moon and Sixpence”, 
p.33).  
Düşünürəm ki, onun iradları yersizdir. Sonanın fikrincə, 
Bahar hər incə  mətləbi gözdən oxuyan bir qızdı 
(B.Bayramov). [14, s.279] 
Danışanın ifadə olunan fikrin məzmununa qeyri-əminliyini 
bildirən, tərkibində  “think” feli olan frazalar orta ton 
səviyyəsi, dar diapozon, yavaş  tələffüz tempi və  aşağı  səs 

---

 
98
gücü ilə  səciyyələnir. Mərkəzi hecada əsas tonun ümumi 
istiqamətində əhəmiyyətli fərqlər müşahidə olunmur.  
I think he ought to resign (Oxford Advanced Learner’s 
Dictionary, 1995, p.1241). 
Əsərdə, fikrimizcə, bəzi nöqsanlara, mübahisəli 
məsələlərə də yol verilmişdir [14, s.279].  
İntonasiya qrafiki təhlili - felin səslənmə müddətinin 
danışanın ifadə olunan fikrin məzmununa  əminliyindən 
bilavasitə asılılığını müəyyən etmişdir. Məsələn, danışanın 
əminliyi azaldıqca bu felin səslənmə müddəti artıq olur.  
Tərkibində  fancy, guess, suppose olan frazalar çox vaxt 
danışanın ifadə olunan fikrə qeyri-əminliyini göstərir. 
Tərkibində bu fellər olan frazaların 60%-də nazik diapozon 
tonunun yüksələn hərəkəti (mərkəzi hecada aşağı yüksəlmə 
sürəti ilə), aşağı səs gücü müşahidə olunur.  
Tərkibində qeyd olunan fellər olan frazalar terminal 
hissədə  əsəs tonun aşağı yüksələn və ya aşağı azalan 
hərəkəti ilə tələffüz oluna bilər.  
I  suppose now that the lack of cigarettes brought as a 
rule by her husband… (S.Maugham, “The Moon and 
Sixpence”, p.44).  
Tərkibində  believe, expect olan fellər üçün tələffüzün 
yüksək ton səviyyəsi, bütün frazanın və yekun hissənin 
geniş diapozonu, sürətli tələffüz tempi xarakterikdir.  
I believe he is a stockbroker! (Somerset Maugham, “The 
Moon and Sixpence”, p.34).  
Modal hərəkət bildirən frazaların prosodik quruluşu 
sintaktik strukturun ara vahidinin müxtəlif mövqelərində eyni 
deyildir. Tərkibində modal hərəkət olan ifadələrin 
əksəriyyətində ara vahidindən sonra pauza qeyd olunur ki, 
bu da danışanın qeyri-əminliyini göstərir.  
İnterpozisiyada ara elementlər də pauzalarla fərqləndirilə 
bilər. Ara vahidlərin melodik tərtibi azalan və yüksələn ola 
bilər. Frazanın bu hissəsində azalan melodik tərtib 
danışanın ifadə olunan fikrə daha yüksək  əminliyi 
səviyyəsini göstərir.  
Danışanın  əminliklə söylədiyi ifadələrdə pozisiyadan 
sonrakı (mövqe arxası) hissədə ara elementləri az vurğulu 

---