“Azərbaycan”. 014. 24 sentyabr.№208. S. Ermənilərin mif yaradıcılığı tarixdə ilk xristian dövləti kontekstində

---

“Azərbaycan”.-2014.-24 sentyabr.-№ 208.-S.6-8.

Ermənilərin mif yaradıcılığı tarixdə ilk xristian dövləti kontekstində

“...mifin nə olduğunu bilmədən, onunla necə mübarizə aparmaq və ya onu necə təkzib etmək olar”.

Aleksey Losev,

XX əsr rus filosofu

Mif  sosioloji  reallıqdır.  Başqa  sözlə  desək,  mif  xalqın  gerçəkliyi  ümumiləşdirilmiş  formada,  ibtidai  şüurun

tamamilə  real  hesab  etdiyi  konkret-hissi  şəxsləndirmələr  və  canlı  duyğular  şəklində  əks  etdirən  kollektiv

fantaziyasının  məhsuludur.  Miflərin  sosial  mahiyyətini  konkret  cəmiyyətin  ideologiyasını və  deməli,  onun  tərkib

hissəsi olan mifləri doğuran sosial şəraitdə axtarmaq lazımdır. 

Ensiklopediya lüğətində mif gerçəkliyin müstəqil hadisələri hesab edilən hissi-əyani obrazların köməyi ilə bütöv

kütlənin düşüncə və gerçəkliyi şərhetmə forması kimi səciyyələndirilir1.

XX  əsr  rus  filosofu,  fundamental  fəlsəfi  əsərlərin  müəllifi  Aleksey  Losev  fəlsəfə  tarixçisi  Dm.Çijevskinin

“bütöv  bir  fəlsəfi  sistem”  adlandırdığı “Mifin  dialektikası”  kitabında  yazır:  “Mif  büsbütün  uydurmadır,  mif  uşaq

fantaziyasıdır, o, real deyil, lakin subyektivdir, fəlsəfi cəhətdən cılızdır və ya əksinə, sitayiş predmetidir.”2.

A. Losev  hesab  edirdi  ki,  miflərin  yaranması insanın dərin  əqli  qabiliyyətləri  ilə  çox  cüzi  bağlıdır;  o,  mifoloji

təfəkkürü “insan şüurunun ən qaranlıq sahələrindən” biri sayırdı3. 

A.  Losevin  fikrincə,  mif  şüura  və  ümumiyyətlə,  varlığa  aid  kateqoriyadır.  “Mif  yaratmaq  üçün  intellektual

səylərdən  çox  da  istifadə  etmək  lazım  gəlmir.  Hər  halda  biz  mifin  nəzəriyyəsi  barədə  deyil,  mifin  özü  barədə

danışırıq”4.  “Mif  ideal  varlıq  deyil,  lakin  həyatda  hiss  edilən  və  yaradılan,  maddi  reallıq  və  cismani,  heyvani

dərəcəyə çatan cismani gerçəklikdir”5.

Tədqiqatçılar  müəyyən  ediblər  ki,  mifoloji  təfəkkür  çox  vaxt  tarixi  ümumiləşdirmələrə  gəlib  çıxır.  İnsanlar

konkret  ərazi  ilə  bağlı  olanda  onların  birgə  həyatının  müəyyən  dövrlərində  mənşələrinin  eyni  olması  barədə

təsəvvür güclənir, əcdadlara pərəstiş, əcdadlar haqqında müvafiq miflər, uydurma tarixi miflər yaranır.

Müasir elm minilliklər boyu təbiəti və insan varlığını dərk etmək forması olmuş mifləri köhnə ilə yeninin əbədi

mübarizəsinin salnaməsi hesab edir. Odur ki, heç bir konsepsiya miflərin sosial mahiyyətini izah edə bilməz. Çünki

bunun  izahını  insan  ruhunun  ayrı-ayrı  qabiliyyətlərində  deyil,  yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi,  bu  və  ya  digər

cəmiyyətin ideologiyasını və deməli, onun tərkib hissəsi olan mifləri doğurmuş sosial şəraitdə axtarmaq lazımdır.

Mifoloji  təfəkkür  nəzəri  şüurdan  əvvəlki  dünyagörüşünün  universal  forması kimi,  gerçəkliyin  mənəvi-praktiki

mənimsənilməsinin  müxtəlif  sahələrində  mövcud  olan  (məsələn,  kütləvi  şüur  mifologiyası)  və  güclü  potensiala

malik elementdir. Miflərin spesifikası mədəniyyətdə daha qabarıq, bütöv bir sistem kimi təzahür edir. Xalqın tarixi

həmin sistemin terminləri vasitəsilə qavranılır və təsvir edilir. Miflərin əsas ideyaları nağıllarda və kollektiv şifahi

yaradıcılığın  başqa  formalarında  cəmləşib.  Sinifsiz  cəmiyyətdə  mif  bir  növ  sadəlövh  inam,  ideologiyanın  yeganə

forması idi. Erkən sinfi cəmiyyətdə mif həmin cəmiyyətin müxtəlif dini, sosial-siyasi, əxlaqi və fəlsəfi ideyalarının

alleqorik ifadə formasına çevrilib. 

Miflər aləmi praktiki təcrübə məntiqinə tabe olmur. Məhz bu səbəbdən miflərə çox vaxt etnosun mənşəyini izah

etmək üçün müraciət olunur. Bu, mifoloji təfəkkürün tarixi ümumiləşdirmələrə gəlişinin nəticəsidir. Ümumiləşdirici

təfəkkürün  sonrakı  inkişafı  ilə  əlaqədar  olaraq  mifoloji  şüurun  artıq  başqa  pilləsi  yaranır.  Çox  vaxt  o,  etnosu

yaratmış “vahid ata” deyilən varlıq haqqında təsəvvürlər dərəcəsinə çatır.

Mif  daim  izah  və  interpretasiya  tələb  edir.  Tənqid  edilməsinə  yol  verməyən  mif  ilkin  məna  nüvəsi  hökmən

qorunub  saxlanmaqla  məzmununun  permanent  aktuallaşmasına  ehtiyac  duyur.  Mifin  ömrü  ona  inamın  ömrü

qədərdir  və  mifin  daxilində  hər  hansı tənqidi  analitika,  xüsusən  şübhə  qeyri-mümkündür.  Bəzi  tədqiqatçılar  mifi

“xalqın həyatı ilə bağlı hadisələrin dini etiqad baxımından təsviri” adlandırırlar.

Miflər  heç  vaxt  ölməyib,  əksinə,  bütün  dövrlərdə  kütlələrin  səfərbər  edilməsi  işində  ideoloji  baza  olub.  Siyasi

təşkilatlar  və  hakimiyyət  qurumları  mifoloji  obrazlardan  çox  vaxt  kütləvi  şüurun  məqsədyönlü  şəkildə

proqramlaşdırılması, cəmiyyətdə radikal-aqressiv əhval-ruhiyyə formalaşdırılması üçün istifadə edirlər.

Miflərin  müxtəlif  aspektlərini,  o  cümlədən  onun  fəlsəfəsini  öyrənən  çox  ciddi  bir  elm  -  mifologiya  elmi

mövcuddur.  Bir  sözlə,  mifologiya  miflər  haqqında  elmdir.  Bütövlükdə  isə  mifologiya  arxetiplərin  işlənilməsinin

bəşər  mədəniyyətinə  xas  olan  üsuludur.  Arxetiplərin  transformasiyası  prosesində  obrazların  və  ya  mifoloji

motivlərin  detalları dəyişə  bilər,  dəyişməz qalan  isə  yalnız  arxetipin  nüvəsidir.  Mif  müəyyən  mənada  keçmişimiz

deyildir, hərçənd o, bizim tariximizdən əvvəl yaranıb və ümumbəşəri təcrübəmizin canlı mahiyyətidir.

Mifologiya mədəni proqramların fərdi və kütləvi şüur tərəfindən qeyri-tənqidi qavrayışını, onların məzmununun

sakrallaşdırılmasını və qeyd-şərtsiz icrasını nəzərdə tutan fəaliyyət tipidir.

1725-ci  ildə  Cambattista  Viko  “Yeni  elmin  əsasları”  əsərində  simvolik  formaların  fundamental  fəlsəfəsini  də

diqqətdən kənarda qoymadan mifin öyrənilməsində faktiki olaraq bütün əsas istiqamətləri göstərib. 

C.  Vikodan  bir  əsr  sonra,  1825-ci  ildə  Fridrix  Şellinq  “Mifologiya  fəlsəfəsinə  tarixi-tənqidi  giriş”  əsərində

mifologiyanın  mahiyyətini  izah  etmək  üçün  faktiki  olaraq  fəlsəfənin  bütün  gücünü  və  imkanlarını  səfərbər  edir.

Mifin izahının əsas müasir paradiqmalarının yaranması məhz F. Şellinqin adı ilə bağlıdır.

---

İlkin arxaik mifologiya etnomifologiya kimi formalaşır (qədim yunan mifləri “İliada” və “Odisseya”).

Lakin  mifologiya  ilə  yanaşı,  “mifolojiləşdirmə”  anlayışı  da  vardır.  Bu  termin,  ilk  növbədə,  şüurun

mifolojiləşdirilməsi  kontekstində  istifadə  edilir  və  hər  hansı  qeyri-adekvat  təsəvvürü,  tarix  və  tarixi  faktlar  da

istisna  edilmədən,  reallıq  kimi  nəzərdə  tutur.  Təsadüfi  deyildir  ki,  vaxtilə  böyük  Platon  mifə  bizi  əhatə  edən

sosiumun mötəbər fakt hesab etdiyi uydurma kimi tərif verirdi. Məhz total mifolojiləşdirmə nəticəsində bəzən mif

dedikdə,  nə  vaxtsa  formalaşmış  mədəniyyət  abidələri  deyil,  gerçəkliyə  müəyyən  mənada  qeyri-adekvatlıq  başa

düşülür.  Bu,  bir  tərəfdən  kütlələrin  sadəlövhlüyündən,  digər  tərəfdən  isə  bu  və  ya  başqa  mifi  ictimai  şüura

bilərəkdən yeridənlərin hərəkətlərindən irəli gəlir. 

Bu  mərhələdə  həm  aşağıdan  mifolojiləşdirməni,  yəni,  xalqın  yaratdığı mifləri,  həm  də  siyasi  texnoloqların  və

siyasətbazların effektiv aləti olan süni mifolojiləşdirməni fərqləndirmək lazımdır. 

Psixologiya lüğətinə görə, mifolojiləşdirmə şizofreniya simptomlarının yaranması ilə bağlıdır və dözülməz təqsir

hissi şəraitində müdafiə mexanizmlərinin işə düşməsi deməkdir6. 

Kütləvi  şüurun  mifolojiləşdirilməsi  prosesi  müəyyən  mənada  bəşəriyyətin  bütün  tarixini  müşayiət  etsə  də,

müasir  dövrdə  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Təəssüf  ki,  bu  proses  tarix  kimi  ciddi  elmdən  də  yan  keçməyib  və

yalançı  erməni  alimlərinin  “böyük  Ermənistan”,  “əzabkeş  Ermənistan”  haqqında,  “ermənilərin  birinci  xristian

millət” olması barədə və digər bir sıra  miflərin kütləvi şüura yeridilməsi cəhdlərində çox  gülünc  formada  təzahür

edib.

Ermənilərin  mif  yaradıcılığına  nəzər  salsaq,  asanlıqla  yəqin  etmək  olar  ki,  onlar  miflərdən  öz  tarixlərini

qədimləşdirmək  məqsədilə  istifadə  etməkdə  bütün  bəşəriyyəti  qabaqlayırlar.  Bu,  onların  öz  etnogenezini  və  milli

dinlərini  qədimləşdirmələrində  daha  əyani  şəkildə  görünür.  Onlar  “şey”  ideyasını  “şeyin  özündən  ayırmağa”

başlayanda öz miflərinin fetişləşdirilməsini animizm dərəcəsinə çatdırıblar. 

Erməni  apostol  kilsəsi  (Eçmiədzin)  erməni  diasporunun  rəhbərliyi,  siyasi  elita,  ideoloqlar  və  “tarixçilər”  ilə

birlikdə  dünya  ermənilərini  miflər  aləmində  saxlamaqda  davam  edir.  Erməni  kilsəsi  tolerant  dünyaya  əsrlər  boyu

bunu  təlqin  etməyə  çalışır  ki,  xristianlığı  dövlət  dini  kimi  ilk  dəfə  qəbul  edən  məhz  Ermənistan  olub.  Dünya

“hörümçək toru” ermənilərin bəşər tarixində guya “ilk xristian millət” olması barədə məlumatlarla doludur. Hətta

Vatikandakı taxçaların birində saxlanılan erməni  katolikosu  heykəlinin  üzərində  “301”  rəqəmi  yazılıb.  Hər  halda,

özlərini  tam  ciddi  şəkildə  “tarixçilər”  adlandıran  erməni  mif  yaradıcılarının  praktiki  məqsədini  anlamaq  çətindir.

Bununla belə, fakt faktlığında qalır - onlar ikinci və ya üçüncü olmaq istəmirlər. Yalnız birinci - hətta onların vərdiş

etdikləri kimi, tarixi saxtalaşdırmalar bahasına olsa belə.

Ola  bilsin  ki,  erməni  müəlliflər  “xristianlıq”  dedikdə,  “sivilizasiya”,  “maarif”,  “mədəniyyət”  və  ya  başqa  ali

anlayışları nəzərdə tutur və bununla da erməniləri  dünyaya  hansısa  “yolgöstərən”,  “xilaskar”  və  digər  qiyafələrdə

təqdim  etməyə  çalışırlar.  Əslində  isə,  onlar  özlərinin  nə  dərəcədə  “sivilizasiyalı”  olmalarını  1992-ci  ildə  Xocalı

şəhərində  bütün  dünyaya  nümayiş  etdirdilər.  Prezident  Serj  Sarkisyanın  etiraf  etdiyi  kimi,  onlar  Xocalıda  dinc

azərbaycanlı əhaliyə  qarşı  soyqırımı  törətməklə  “stereotipləri  alt-üst  ediblər”.  Bu  yaxınlarda  isə  Parisdə,  Fransa

Milli  Assambleyasının binasında  40  nəfər  erməni  biri  qız  olmaqla  iki  gənc  azərbaycanlıya  hücum  çəkərək  onları

döyüblər.  Buna  qədər  isə,  1914-1922-ci  illərdə  Şərqi  Anadoluda  və  1918-1920-ci  illərdə  Azərbaycanda  ermənilər

silahlı dəstələr təşkil edərək yerli əhalinin kütləvi şəkildə qətlə yetirilməsi və yüzlərlə yaşayış məntəqəsinin məhv

edilməsi yolu ilə özlərinə həyati məkan yaradırdılar. Göründüyü kimi, tarixi faktların xəstə şüur sahibləri tərəfindən

qəsdən təhrif edilməsinin həqiqi mənasını anlamaq doğrudan da çətindir. 

Lakin  məlum  olduğu  kimi,  tarix  elmi  öz  qanunları  üzrə  inkişaf  edir  və  bu  məsələdə  çoxdan  konsensus  əldə

olunub. Xristianlığın dövlət dini kimi qəbul edilməsində birincilik heç də etnik haylara mənsub deyildir.

Bəzi  tarixçilərin  fikrincə,  etnik  Parfiya  sülaləsi  Arşakilərdən  olan  Ermənistan  hökmdarı III  Tiridat  xristianlığı

301-ci ildə Maarifçi Qriqoridən qəbul edib və ona etibar olunmuş  əyalətdə xristianlığı rəsmi din elan edib.  Lakin

Brendan Prinql yazır ki, Aqatangelosun “Ermənilərin tarixi” əsərindən başqa bu informasiyanı təsdiq edən heç bir

mənbə  yoxdur.  Tarix  yalnız  Aqatangelosun  şəhadətinə  əsaslanmağa  məcburdur,  onun  səhv  etməsi  isə  tamamilə

mümkündür7. Xüsusən ona görə ki, salnaməçi özünü III Tiridatın xristianlığı qəbul  etməsinin  “şahidi” adlandırır,

hərçənd dəqiq müəyyən edilib ki, o, heç bir halda bu hadisənin şahidi ola bilməzdi. Çünki son tədqiqatlar sübut edib

ki, onun əsəri təxminən 450-ci ilə aiddir8. Bu barədə B. Prinql də yazır. Onu da nəzərə almaq lazımdır  ki, həmin

əsər təxminən 405-ci ildə erməni əlifbası icad ediləndən sonra bitkin forma kəsb edib9.  Deməli,  Aqatangelos  heç

bir halda təsvir etdiyi hadisələrin müasiri ola bilməzdi.

Göründüyü  kimi,  Ermənistanın  xristianlığı  qəbul  etməsi  barədə  ilk  və  yeganə  yazılı  mənbə  -  Aqatangelosun

qələminin məhsulu olan “Ermənilərin tarixi” əsəri şifahi tarixin məlumatlarına əsaslanır və həmin mənbə ilə orada

təsvir edilən hadisələr arasında zaman intervalı 150 ildən çoxdur (“şahid” üçün bu müddət çox deyilmi?). Belə olan

təqdirdə  ermənilərin  şifahi  tarixi  elə  həmin  Efiopiyanın  xristian  rəvayətləri  ilə  müqayisədə  nə  dərəcədə  həqiqətə

uyğundur? Axı, tarixçilərin çoxunun fikrincə, Efiopiya daha əvvəl yaranmış xristian dövlətidir. Yaxud həmin şifahi

tarix Edessa hökmdarı V Abqar ilə İsa peyğəmbər arasında yazışma barədə şəhadətlərdən nə dərəcədə çox həqiqətə

uyğundur?10.

Tarixçilər  çoxdan  eyni  fikrə  gəliblər  ki,  xristianlığa  üz  tutan  ilk  monarx  aramidilli  Osroyenanın  hökmdarı,

eramızdan  əvvəl  4-cü  ildən  bizim  eranın  7-ci  ilinə  qədər,  sonra  isə  bizim  eranın  13-50-ci  illərində  hakimiyyətdə

olmuş  Edessa çarı V Abqardır (Edessalı Abqar, Böyük Abqar, Abqar Ukkama (Qara). Osroyenanın birinci olaraq

---

xristianlığı qəbul etməsi tarixçəsini davam etdirməzdən əvvəl bu çarlığın bütün hökmdarlarının siyahısını xronoloji

ardıcıllıqla göstərək:

Aryu (e.ə. 132-127-ci illər)

‘Abdu bar Maz’ur11 (e.ə. 127-120-ci illər)

Fradhasht bar Gebar’u (e.ə. 120-115-ci illər)

Bakru I bar Fradhasht (e.ə. 115-112-ci illər)

Bakru II bar Bakru, təkbaşına hakimiyyət (e.ə. 112-94-cü illər)

Bakru II bar Bakru və Ma’nu I, birgə hakimiyyət (e.ə. 94-cü il)

Bakru II bar Bakru və Abgar I Piqa, birgə hakimiyyət (e.ə. 94-92-ci illər)

Abgar I Piqa, təkbaşına hakimiyyət (e.ə. 92-68-ci illər)

Abgar II bar Abgar (e.ə. 68-53-cü illər)

səltənət fasiləsi və ya interregnum (e.ə. 53-52-ci illər)

Ma’nu II (e.ə. 52-34-cü illər)

Paqor (e.ə. 34-29-cu illər)

Abgar III (e.ə. 29-26-cı illər)

Abgar IV Sumaqa (e.ə. 26-23-cü illər)

Ma’nu III Saphul (e.ə. 23-4-cü illər)

Abgar V, Ukkama bar Ma’nu (e.ə. 4-cü-b.e. 7-ci illər)

Ma’nu IV bar Ma’nu (b.e. 7-13-cü illər)

Abgar V, Ukkama bar Ma’nu, ikinci dəfə hakimiyyət (b.e.13-50-ci illər)

Ma’nu V bar Abgar (b.e.50-57-ci illər)

Ma’nu VI bar Abgar (b.e.57-71-ci illər)

Abgar VI bar Ma’nu (b.e.71-91-ci illər)

səltənət fasiləsi və ya interregnum (b.e.91-109-cu illər)12

Abgar VII bar Ezat (Izates) (b.e.109-116-cı illər)

səltənət fasiləsi və ya interregnum (116-118-ci illər)

Yalur (və ya Yalud) və Parthamaspat (Parthian prince, yəni, “Parfiya şahzadəsi”), birgə hakimiyyət (118-122-ci

illər)

Parthamaspat (“Parfiya şahzadəsi”), təkbaşına hakimiyyət (122-123-cü illər)

Ma’nu VII bar Ezat (123-139-cu illər)

Ma’nu VIII bar Ma’nu (139-163-cü illər)

Wa’el bar Sahru (163-165-ci illər)

Ma’nu VIII bar Ma’nu, (Philorhomaios, yəni, “ermənilərin dostu”), ikinci dəfə hakimiyyət (165-177-ci illər)

Abgar bar Ma’nu VIII, the Great - yəni, “Böyük” (177-212-ci illər)

Abgar IX bar Abgar, Severus - yəni, “Zalım” (212-214-cü illər)

Ma’nu IX bar Abgar (214-240-cı illər)

Abgar X Frahad bar Ma’nu (240-242-ci illər)

Erkən xristianlığın tarixinə dair ən mühüm iki mənbə - kilsə tarixçisi Kesariyalı Yevsevinin (263-339-cu illər)

“Kilsə tarixi” əsəri (“Historia Ecclesiastica”)13 və IV əsrin sonunda, yaxud başqa müəlliflərin fikrincə, 544-cü ildə

Edessanın  mühasirəsi  dövründə  yazılmış  “Adday  doktrinası”  adlı sənəd14  İsa  peyğəmbərin  müasiri  olmuş  çar  V

Abqarın ağır xəstəlikdən, ehtimal ki, lepradan (cüzam) möcüzə sayəsində sağalmasını göstərir15.

Müəllifi  məlum  olmayan  “Adday  doktrinası”nda  göstərilir  ki,  V  Abqar  Fələstindən  qayıdan  nümayəndə

heyətinin üzvlərindən İsa peyğəmbərin möcüzələr yaratdığını eşidəndən sonra ona məktub yazıb yanına gəlməsini

və xəstəlikdən xilas olmaqda kömək etməsini xahiş edir, habelə özünün Edessa iqamətgahında ona sığınacaq təklif

edir. Çar öz arxiv rəhbəri, saray rəssamı və kuryeri, bundan əvvəl İsa peyğəmbəri görən və onun möcüzələri barədə

hökmdara danışan Ananiyə (Hannan) tapşırır ki, Qüdsə gedib həmin məktubu ünvan sahibinə çatdırsın16.

İsa peyğəmbər cavab məktubunda bildirir ki, özü gələ bilməyəcək, lakin meracdan sonra özünün 72 həvarisindən

birini  onun  yanına  göndərəcəkdir17.  Anani  Edessaya  qayıdandan  sonra  həm  İsa  peyğəmbərin  diktə  etdiyi  cavab

məktubunu,  həm  də  onun  rəsmini  xəstə  Abqara  çatdırır.  “Adday  doktrinası”nda  qeyd  edilir  ki,  həmin  rəsmi  İsa

peyğəmbərin yanına göndərilən rəssam canlı Məsihə baxaraq öz əli ilə çəkib.

“Adday doktrinası”  işıq  üzü görəndən xeyli əvvəl  Kesariyalı Yevsevi qeyd edib ki,  Osroyena  arxivində  ona  V

Abqar  ilə  İsa  peyğəmbər  arasında  yazışmanın  həqiqi  nüsxələrini  göstəriblər  və  bu  yazışma  ona  o  qədər  autentik

görünüb  ki,  müəllif  həmin  məktubları  özünün  “Historia  Ecclesiastica”  əsərinə  daxil  etməyi  qərara  alıb.  Eyni

zamanda, o öz əsərində İsa peyğəmbərin V Abqara gətirilmiş rəsmi barədə heç nə yazmır. Portret haqqında ilk dəfə

“Adday doktrinası”nda söhbət açılır və bildirilir ki, həmin portreti Anani canlı İsaya baxaraq çəkib və Edessa çarına

çatdırıb18. Erməni tarixçisi Moisey Xorenski də “Ermənilərin tarixi” əsərində V Abqar ilə İsa peyğəmbər arasında

məktublaşma məsələsini və İsa peyğəmbərin portretinin mövcud olmasını təsdiq edir. O, V əsrin ortalarında yazırdı

ki, həmin portret Edessada saxlanılır19. 

İlk  dəfə  “Adday  doktrinası”nda  adı çəkilən  və  sonradan  Moisey  Xorenskinin  də  təsdiqlədiyi  İsa  peyğəmbərin

portreti  əhvalatı sonralar  Edessanın  kilsə  tarixçisi  Edessalı Yevaqriusun  (Evagrius  of  Edessa)  (536-600-cü  illər)

---

əsərində davam etdirilib. O, ilk dəfə olaraq belə bir fərziyyə irəli sürüb ki, İsa peyğəmbərin rəsmi insan əli ilə deyil,

“Allahın əli” ilə yaradılıb20.

Kilsə rəvayətlərinə görə, V Abqarın elçisi Anani möcüzələr yaradan İsanın portretini çəkmək üçün ona diqqətlə

baxmaq istəyib, lakin heç nə alınmayıb. Ananinin çətinlik çəkdiyini görən İsa kətan parçanı götürüb suda isladır və

öz  üzünə  yapışdırır.  Orta  əsrlər  ilahiyyatçısı  və  filosofu  Yohan  Damaskin  yazır  ki,  bundan  sonra  İsanın  obrazı

həmin  kətanda  əks  olunub21.  Başqa  mənbələrə  görə,  İsa  peyğəmbər  üzünü  su  ilə  yuyur,  dəsmalla  silir  və  sonra

həmin dəsmalı Edessa elçisinə verir. Anani qayıdandan sonra “mandilion” adlanan həmin parçanı çara təqdim edir,

çar da bu parçaya toxunan kimi sağalır22. 

Lakin  V  Abqarın  sağalması  əhvalatı  “Adday  doktrinası”nda  bir  qədər  fərqli  təqdim  edilir.  Yuxarıda  qeyd

olunduğu kimi, İsa peyğəmbər cavab məktubunda vəd edib ki, meracdan sonra öz həvarilərindən birini V Abqarın

yanına  göndərəcək.  Bu,  fələstinli  missioner  Edessalı Adday  (müqəddəs  Faddey,  Thaddeus  of  Edessa)  idi.  İsanın

vəsiyyətinə əsasən Apostol Foma (Thomas the Apostle) tərəfindən Edessa çarının yanına göndərilmiş Adday sadəcə

 əlini toxundurmaqla onu xəstəlikdən xilas edir23. Kesariyalı Yevsevi də bu barədə yazır24. O, qeyd edir ki, həmin

hadisə  340-cı  ildə  baş  verib  (Sələvi  təqviminin  340-cı  ili  K.Şmidtə  görə,  bizim  eranın  29-cu  ilinə,  digərlərinin

fikrincə  isə,  bizim  eranın  30-cu,  31-ci,  hətta  32-ci  ilinə  müvafiqdir).  İsanın  təsvir  edildiyi  mandilionun  Adday

tərəfindən  V  Abqara  təqdim  edilməsi  haqqında  X  əsr  ikonası da  “Adday  doktrinası”na  və  Kesariyalı Yevsevinin

əsərinə  ziddir,  çünki  bu  sənəddə  parçanın  çara  Adday  tərəfindən  deyil,  Anani  tərəfindən  çatdırılmasından  söhbət

gedir.

Bəzi  mənbələrdə  göstərilir  ki,  “V  Abqarın  əmri  ilə  müqəddəs  ubrus  (parça)  çürüməyən  ağacdan  hazırlanan

taxtaya yapışdırılmış, bəzədilmiş  və şəhər darvazasının üstündə əvvəllər orada olan bütün yerinə qoyulmuşdu. Hər

kəs  şəhərin  yeni  səmavi  himayədarı kimi  İsanın “möcüzəli”  obrazı qarşısında  təzim  etməli  idi”25.  Lakin  “Adday

doktrinası”nda “Spas Nerukotvornı”  rəsminin məhz harada asılması konkret göstərilmir. Yalnız “saraylardan biri”

barədə danışılır26.

Hər  halda,  əksər  mənbələr  bu  fikri  təsdiqləyir  ki,  V  Qara  Abqar  xristianlığı  şəxsən  qəbul  edib27  və  İsanın

davamçısı Edessalı Addaya icazə verib ki, xristianlığı Osroyenada yaysın. Beləliklə, o, tarixdə ilk xristian monarx

olub və bu dini rəsmi dinə çevirib. 

Adday  ölümündən  əvvəl  şagirdi,  mərasim  paltarları  tikən  usta  Aqqayı özünün  davamçısı təyin  edib,  lakin  V

Abqarın ölümü və onun oğlu V Manu bar Abqarın hakimiyyətə gəlməsi (50-57-ci illər) dövlətdə ab-havanı dəyişir.

Manu bütlərə sitayişə qayıdır və Aqqaya əmr edir ki, öz moizələrinə son qoyub, dərziliyi ilə məşğul olsun. Aqqay

imtina edir və buna görə edam olunur28.

1166-1199-cu illərdə Suriya pravoslav kilsəsinin patriarxı olmuş  Suriyalı Mixail “Xronika” əsərində V Abqarı

“İsanın dostu” (“Abgar, l’ami du Christ”) adlandırır29. İngilis şərqşünası, Sankt-Peterburq Elmlər Akademiyasının

xarici müxbir üzvü Uilyam Kyurton V Abqarı “Edessanın birinci xristian çarı” adlandırır30.

Osroyenanın birinci xristian dövləti olması barədə öz əsərində yazan Şarlot Alenin fikrincə, Edessada (Osroyena

dövlətinin paytaxtı) xristianlığın qəbul edilməsi məcburi deyil, əqidəyə görə olub. Ş. Alen tarixçi Samuel Moffetə

istinad edir. S. Moffet sual edir: Bütün bu əhvalatda hansı məqam həqiqətə oxşayır? Alenin fikrincə, S. Moffet belə

hesab edir ki, bizim eranın I əsrində Edessada xristian missionerliyi tamamilə mümkün idi. Bu da istisna olunmur

ki,  missionerləri  buraya  göndərən  Foma  olub.  Lakin  S.  Moffet  Edessa  çarı  V  Abqarın  xristianlığı  qəbul  etməsi

faktını ağlabatan saymır, hərçənd öz skeptisizminin səbəbini də izah etmir. Lakin Alen yazır ki, S. Moffet yüz ildən

sonra Osroyena çarının varisinin həqiqətən tarixdə ilk xristian hökmdar ola biləcəyinə şübhə etmir31. Şarlot Alen

bir  qədər  sonra  yazır:  “Tarixçi  Moffetin  fikrincə,  onun  [VIII  Abqarın  -  qeyd  bizimdir]  xristian  dininə  mənsub

olmasını göstərən tutarlı dəlillər vardır və bu, birmənalı olaraq onu birinci xristian çarına çevirir”32. 

Hətta  S.  Moffet  kimi  skeptik  də  Osroyenanın  tarixdə  ilk  xristian  dövləti  olmasını  etiraf  etməyə  məcburdur:

“Suriya  [tarixşünaslıq]  ənənələri  Edessanı  tarixdə  ilk  xristian  dövləti  olan  Osroyenanın  paytaxtı  rolunda  görür.

Bəlkə  də  bu  həqiqətdir,  lakin  Yevsevinin  təkrarladığı  rəvayətdə  bəhs  edildiyi  kimi,  xristianlığın  Qara  Abqar

dövründə qəbul edilməsi şübhə doğurur”33.

Digər tarixçilərin skeptisizmi V Abqar ilə İsa peyğəmbər arasında yazışmanın saxta olmasının mümkünlüyü və

bu məktubların Kesariyalı Yevsevi tərəfindən aşkar edilməsindən və ona mötəbər sənəd təsiri bağışlamasından bir

qədər  əvvəl  Edessa  arxivinə  qoyulması  barədə  şübhəyə  əsaslanır.  494-495-ci  illərdə  Roma  Şurası  İsanın

məktubunun saxta olmasını elan edib, lakin müxtəlif dövrlərdə Tillemont (Tillemont), Velte (Welte), Pink (Pinck),

Fillips (Phillips) və Kyurton (Cureton) kimi ilahiyyatçı və  tarixçilər  həmin  məktubların  həqiqiliyini  sübut  etməyə

cəhd göstəriblər. 

Hər halda, əfsanə var, o, bir neçə mənbədə öz əksini tapıb və bu günə qədər heç kəs onu təkzib və ya sübut edə

bilməyib. Buna görə də həmin əfsanənin mövcud olması və tarixi mənbə qismində istifadə edilməsi üçün əsas heç

də Aqatangelosun “Ermənilərin tarixi” əsərindən az deyildir. Onun əsərinin həqiqiliyi III Tiridatın edessalı sələfi V

Abqar tərəfindən xristianlığın qəbul edilməsinə dair mənbələrin mötəbərliyindən heç də çox deyildir.

Elə  həmin  S.  Moffet  Osroyenada  xristianların  çox  rahat  yaşadığını  qeyd  edərək  yazır:  “Üstəlik,  Roma

xristianları təqib  etdiyi  vaxtda  Osroyena  parfiyalıların dini  tolerantlıq  siyasətinin  parlaq  nümunəsi  idi.  Həqiqətdə

Abqarı “Romanın dostu” yox, xristianların dostu adlandırmaq daha düzgün olar. Bəlkə də o, dostdan da artıq idi.

Elə  dəlillər  var  ki,  onlar  çarın  özünün  xristian  olmasına  tarixçilərin  hamısını  olmasa  da,  bəzilərini  inandırıb.

---

Məsələn,  belə  bir  fakt  şübhə  doğurmur  ki,  onun  hakimiyyəti  dövründə  Edessada  kilsə  xeyli  tərəqqi  etmişdi  və

memarlıq baxımından ilk dəfə gözə çarpmaq üçün özünü kifayət qədər yaxşı hiss edirdi”34.

Uilyam Smit 1877-ci ildə nəşr edilmiş “Lüğət”də bizanslı xronoqraf Georgi Sinkellin (Georgius Syncellus) sitat

gətirdiyi  xristian  xronoqrafiyasının  banisi  və  VIII  Abqarın  müasiri  Sekstus  Yulius  Afrikanusun  (Sextus  Julius

Africanus) şəhadətinə istinadla yazır ki, VIII Abqar (177-212-ci illər) xristian olub35.

Kesariyalı Yevsevinin “Kilsə tarixi” əsərini 1890-cı ildə ingilis dilinə tərcümə etmiş amerikalı ilahiyyatçı Artur

MakQiffert  göstərir  ki,  II  əsrin  ikinci  yarısında  “Edessanın  xristian  çarı  Abqarın  sarayında  suriyalı  qnostik

Bardesanes özünə sığınacaq tapmışdı və tamamilə dəqiqdir ki, bu regionda xristianlıq xeyli əvvəl bərqərar olub”36.

1894-cü ildə Samuel Çetham Osroyenanı ilk xristian dövləti adlandırıb: “Nəzərlərimizi Şərqə yönəltsək görürük

ki, kilsə ilk dəfə Osroyenanın paytaxtı Edessada taxt-taca sahib olub”. Bununla əlaqədar o yazır ki, V Abqar ilə İsa

peyğəmbər arasında yazışma “şübhəsiz, saxtakarlıq kimi rədd edilməlidir”, lakin elə oradaca əlavə edir ki, “165-ci

ildə  çarlardan  biri  -  Abqar  bar  Manu  həqiqətən  xristianlığa  üz  tutub”37.  Ola  bilsin  ki,  bu  sitatda  səhv  var,  çünki

məlumdur ki, çar VIII Abqar bar Manu 177-212-ci illərdə (başqa mənbələrə görə 176-213-cü illərdə) hakimiyyətdə

olub.  165-ci  il  hakimiyyətin  Vayel  bar  Saxrudan  çar  VIII  Manu  bar  Manuya  keçdiyi  ildir.  Lakin  maraqlıdır  ki,

müəllif Roma Ermənistanında ilk kilsələri III əsrə, yəni, Edessada VIII Abqarın hakimiyyətindən sonrakı dövrə aid

edir. Gördüyümüz kimi, hətta skeptiklər də Osroyenanı ilk xristian dövləti adlandırırlar38.

Onların sırasına Çethamdan başqa şotlandiyalı ilahiyyatçı Ceyms Hastinq də aiddir. O, 1906-cı ildə nəşr edilmiş

“İsanın lüğəti və həyatı”  əsərində yazırdı: “Belə güman etmək olar ki, sənədlər Yevsevi onlardan istifadə edəndən

əvvəl saxtalaşdırılıb. Lakin xristianlıq Osroyenada həqiqətən eramızın II əsrində qəbul edilib. Xristianlığa  üstünlük

verən ilk çar VIII Abqar (bar Manu) 176-213-cü illərdə hakimiyyətdə olub və qnostik alim Bardesanes ilə sıx əlaqə

saxlayıb.  Edessada  Qüds  məbədinə  oxşar  formada  tikilmiş  xristian  kilsəsi  202-ci  ilə  qədər  mövcud  olub.  Edessa

xronikasına görə həmin kilsə VI əsrin ortalarında daşqın nəticəsində dağılıb”39.

Alman  tarixçisi  və  ilahiyyatçısı  Adolf  fon  Harnak  1905-ci  ildə  yazırdı:  “...  Şübhə  yoxdur  ki,  xristianlıq  hələ

190-cı ilə qədər bütün Edessada və ona bitişik vilayətlərdə fəal yayılırdı və kilsəni (yəni, xristianlığı) çar sarayı da

(201-ci ildən az sonra və bəlkə daha əvvəl) qəbul etmişdi”40.

Adolf fon Harnakın kitabı çapdan çıxandan bir il sonra Corc Mid yazırdı: “Bardesanes öz dostu və himayədarı

çarı nəinki  tezliklə  xristiana  döndərmiş,  hətta  Abqarı sövq  etmişdi  ki,  xristianlığı  dövlət  dininə  çevirsin.  Bu,  ilk

xristian dövlətinin yaradılmasında Bardesanesin müəyyən rolu və xidməti olduğunu göstərir”41.

Herbert  Lokyer  yazır  ki,  Edessa  çarı  VIII  Abqar  bar  Manu  xristianlığı  Osroyenanın  dövlət  dininə  çevirdi42.

Samuel Adşed isə öz növbəsində yazır ki, bunu IX Abqar edib: “IX Abqarın dövründə Osroyena ilk xristian dövləti

oldu,  200-cü  ildən  224-cü  ilə  qədər  Adiabendə  yepiskopların  və  deməli,  həm  də  xristian  icmalarının  sayı artaraq

iyirmini ötmüşdü. Midiya, Parfiya və Baktriyada da xristianlıq özəkləri yaranmışdı”43.

S.  Adşed  hətta  güman  edir  ki,  xristianlığa  rəğbət  bəsləyən  “Ərəb”  Filip  xristianlığı Konstantindən  xeyli  əvvəl

qəbul etmiş ilk Roma imperatoru ola bilərdi (hərçənd, tarixçilər bu haqda yekdil fikrə gəlməyiblər). 

Çox güman ki, bu müəllif Edessa çarının adında səhvə yol verir, çünki həqiqətən tarixçilərin çoxu VIII Abqarı

onun varisi IX Abqarla səhv salırdılar44. C.B. Seqal öz əsərində bu səhvə diqqət yetirərək qeyd edirdi ki, Bellinger

və Velles həmin səhvi hələ 1935-ci ildə aşkar ediblər45. 1913-cü ildə çapdan çıxmış “Katolik ensiklopediyası”nın

müəllifləri, az sonra isə alman alimi Valter Bauer də IX Abqarın Edessanın 206-cı ildə (?) xristianlığı qəbul etmiş

ilk çarı olduğunu yazırlar46. Yəqin V. Bauerin məqsədi buna inandırmaq idi ki, ilk xristian çar V Abqar deyil, III

əsrin əvvəlində yaşamış Edessa filosofu, ilahiyyatçı və şair Bardesanesin müasiri çar “IX Abqar” olub47. Hərçənd

məlumdur ki, həmin ildə taxt-tacda hələ VIII Abqar əyləşmişdi. Lakin bizim üçün vacib olanı budur ki, müəlliflər

Edessada  xristianlığın  hələ  bizim  eranın  II  və  III  əsrlərinin  qovuşuğunda,  yəni,  Ermənistanda  xristianlığın  qəbul

edilməsindən 100 il əvvəl rəsmi dinə çevrildiyini etiraf edirlər48.

İrfan Şahid VIII Abqarın xristianlığı qəbul etmiş Ön Şərq dövlətinin ilk hökmdarı olduğunu yazır49. Corc Yana

(Bebla)  Samuel  Moffetin  “Asiyada  xristianlığın  tarixi”  kitabının ikinci  cildinin  icmalında  Edessanı “birinci  əsrdə

xristianlığın pioneri” adlandırır50.

Yuxarıda  adını  çəkdiyimiz  Sekstus  Yulius  Afrikanus  (Sextus  Julius  Africanus)  195-ci  ildə  Roma  imperatoru

Septimus Severus ilə birlikdə Edessaya gedib51, bundan sonra çarı yəni, “müqəddəs insan” adlandırıb52. S.Moffet

yazır ki, salnaməçi həmin “müqəddəs insan”ın xristian olub-olmadığını dəqiqləşdirməyib, “lakin romalı tarixçi üçün

bu,  Edessa  hökmdarı  haqqında  qeyri-adi  remarka  (izahat  -  qeyd  R.M.)  idi”53.  Həqiqətən,  xristian  xronoqrafın

xristian olmayan şəxsi “müqəddəs” adlandırmasını təsəvvür etmək çətindir. S.Ross da hesab edir ki, Abqarın kimi

səciyyələndirilməsi hökmdarın xristianlığa  üz tutması barədə fikrin xeyrinə olan arqumentdir54. Bundan əlavə, S.

Moffet  xatırladır  ki,  yuxarıda  adını  çəkdiyimiz  Bardesanes  VIII  Abqar  tərəfindən  bəzi  sərt  bütpərəstlik

ənənələrinin,  məsələn,  şəxsin  öz-özünü  emaskulyasiya  etməsinin  (kişilərin  axtalanmasının  -  qeyd  R.M.)  qadağan

edilməsini  onun  xristian  dininə  mənsub  olması ilə  bağlayırdı.  Bu  isə  belə  bir  fikri  bir  daha  təsdiq  edir  ki,  Abqar

xristian  olub55.  Məlum  olduğu  kimi,  Bardesanes  “Ölkələrin  qanunlar  kitabı”nın  (“Book  of  the  Laws  of  the

Countries”)  45-ci  fəslində  yazırdı:  “Suriyada  və  Urxayda  kişilər  Taratanın  şərəfinə  özlərini  emaskulyasiya

edirdilər56. Lakin çar Abqar xristian olandan sonra özünü emaskulyasiya edən hər kəsin əllərini kəsməyi əmr etdi.

O  vaxtdan  bu  günə  qədər  Urxayda  daha  heç  kəs  özünü  emaskulyasiya  etmir”57.  S.  Moffet  kilsələrin  tikilməsi

barədə tarixdə ilk sənədli məlumatı da Edessa və VIII Abqarın hakimiyyəti dövrü ilə bağlayır58.

---

Tarixçi  C.  Seqal  yazır:  “III  əsrin  əvvəlində  Edessanın  əsas  məhəlləsində  kilsə  vardı,  hərçənd,  ola  bilsin  ki,

əhalinin əksəriyyəti hələ bütpərəst olaraq qalırdı. Lakin bir əsrdən sonra xristianlıq bu şəhərdə nəinki hakim etiqada

çevrildi,  hətta  İncilin  yayılması  tarixi  xristian  dünyasında  çox  populyar  oldu.  Edessa  xristianlığı  rəsmi  din  kimi

qəbul etmiş ilk çarlıq sayılır”59. 

Xristianlığın yerli mədəniyyətə sirayət etdiyi Edessada 198-ci ildə Xristian Şurası (Sinod) keçirildi60. Bu barədə

öz  əsərində  Kesariyalı Yevsevi  yazır61.  Hakimiyyət  tərəfindən  dəstək  olmasaydı, Şura  çətin  ki,  baş  tutardı.  Bəzi

tarixçilər  qeyd  edirlər  ki,  Sinod  bir  il  əvvəl,  197-ci  ildə  keçirilib.  Görünür,  onlar  Ceromun  versiyasında

“Xronolologiya”ya istinad edirlər. Orada Septimus Severusun hakimiyyətinin 4-cü ilində (196-197) sinodların tərtib

etdiyi yazılı qərarlardan söhbət açılır62. 

Celyet  Feyf  Edessanın  “ilkin  xristianlığın  tez  bir  zamanda  yayıldığı  və  çarlığın  rəsmi  dini  kimi  tanındığı”63

Abqarlar  sülaləsinin  vətəni  olduğunu  yazır.  Mark  Quskin  də  öz  əsərində  yazır  ki,  əksər  tarixçilər  VIII  Abqarı

Edessanın ilk xristian çarı hesab edirlər. Müəllif V Abqarın İsa  peyğəmbər ilə yazışmasını ağlabatan hesab etmir,

lakin üzərində VIII Abqarın tiarasında (yəni, baş  örtüyündə - tacında - qeyd R.M.) xaç olan rəsmi təsvir olunmuş

sikkələri  qeyd  edir.  Onun  fikrincə  bu,  VIII  Abqarın  xristianlığı  qəbul  etməsinə  dəlalət  edir64.  Bloqosferada

üzərində  VIII  Abqarın  təsviri  olan  sikkənin  şəkli  verilir.  Hökmdar  əlində  şahlıq  əsası tutub65.  C.  Seqal  da  VIII

Abqarın sikkələr üzərində tiara və diadema ilə təsvirini qeyd edir66. 

S.  Ross  yazır: “[Edessanın] sonrakı (V  Abqarın İsa  peyğəmbər  ilə  yazışması rəvayətindən  sonra  -  qeyd  R.M.)

identikliyinin əsas amili onun Mesopotamiya xristianlığının mərkəzi - “ilk xristian dövləti” və ya “müqəddəs şəhər”

kimi şöhrət  tapması oldu. Məhz bu amil Edessanın adını və statusunu Bizans imperiyasının kontekstində və onun

hüdudlarından  kənarda  qoruyub  saxladı”.  S.  Ross  VIII  Abqarın  xristianlığı  qəbul  etməsi  versiyasına  şübhə  ilə

yanaşır.  Fikrini  onunla  əsaslandırır  ki,  ortada  olan  yalnız  dolayı  şübhələrdir,  birbaşa  sübutlar  isə  yoxdur.  Onun

fikrincə,  məxəzlərdə  əksini  tapmış  yalnız  iki  tarixi  faktdan  tam  qətiyyətlə  danışmaq  olar  -  201-ci  il  daşqınından

ziyan  çəkmiş  xristian  kilsəsinin  və  Abersiusun  ölkə  boyu  səyahəti  zamanı  rastlaşdığı  xristian  icmalarının

mövcudluğundan. Bununla belə, müəllif hesab edir ki, xristianlıq Edessaya II əsrin ikinci yarısından gec olmayaraq

gəlib çatmışdı67. 

Beləliklə,  Ermənistan  heç  bir  vəchlə  tarixdə  ilk  xristian  dövləti  ola  bilməzdi.  Moisey  Xorenski  əsərində  özü

etiraf  edir  ki,  bildiyimiz  kimi,  VIII  Abqarın  xristianlığı  qəbul  etməsində  əsas  rol  oynamış  Bardesanes  “bu  vəhşi

bütpərəst  xalqın  içindən  şagirdlər  tapmaq  ümidi  ilə”  Ermənistanda  da  olmuş,  “lakin  onu  orada  qəbul

etmədiklərindən Ani qalasına yollanmış, burada məbədlərin tarixini oxumuşdur...”68. 

Erməni  “tarixçilər”  açıq-aşkar  saxtakarlıq  edərək  Edessanın  xristianlığı  birinci  qəbul  etməsinin  əhəmiyyətini

kiçiltməyə çalışırlar: onların bəziləri  iddia edirlər ki, Osroyenanın xristianlığı dövlət  dini kimi  qəbul  etməsi,  necə

deyərlər,  “sayılmır”,  çünki  o  vaxt  guya  o,  müstəqil  deyildi  və  hələ  (yaxud  artıq)  dövlətçiliyi  yox  idi.  Bu

uydurmaları əsaslandırmaq üçün onlar Osroyenanın Ermənistanın tərkibində göstərildiyi xəritə nəşr edir, sonra isə

özləri  özlərinə  istinad  edirlər.  Lakin  onlar  Osroyenanın Böyük  Tiqran  tərəfindən  bundan  çox-çox  əvvəl  və  yalnız

qısa  bir  müddətə  ələ  keçirildiyini,  xristianlığın  qəbul  edilməsi  zamanı  isə  Edessa  hökmdarlarının  artıq  müstəqil

siyasət yürütdüklərini dilə gətirmirlər. 

Vorvik  Bol  yazır  ki,  Osroyena  e.ə.  I  əsrdə  artıq  Ermənistanın  bir  hissəsi  deyildi.  E.ə.  69-cu  ildə  Lutsi  Litsini

Lukullun  II  Tiqrana  qarşı  apardığı  müharibədə  I  Abqar  Pika  romalılar  tərəfindən  öldürüləndən  sonra  Moisey

Xorenskinin  “Ermənistan”  adlandırdığı  Edessa  iki  hissəyə  bölünür  -  Edessa  və  Ermənistan.  Həmin  vaxtdan

Edessanın  tarixi  Ermənistandan  ayrı  inkişaf  edir69.  Eyni  zamanda,  müəllif  VIII  Abqarın  204-cü  ildə  Romaya

səfərini “dövlət  səfəri” (!) və “son 150 ildə Romanın gördüyü ən  təmtəraqlı səfər”  adlandırır  ki,  bu  da  Edessanın

müstəqil  xəttini  göstərir.  V.  Bol  buradaca  qeyd  edir  ki,  Böyük  Abqar  öz  təmtərağı və  ambisiyalı inşaat  proqramı

(xüsusilə 201-ci ildə baş verən dağıdıcı daşqından sonra) ilə deyil, daha çox xristianlığa üz tutması ilə yadda qalıb.

Müəllif etiraf edir: “Əgər bu, doğrudursa, onda onun çarlığı dünyada ilk xristian dövlətdir”70. Daha sonra o, VIII

Abqarı “Edessanın böyük xristian monarxı” adlandırır71. 

Vorvik  Bol,  həmçinin  tarixdə  hansı dövlətin  xristianlığı  birinci  qəbul  etməsi  məsələsinin  siyasiləşdirilməsinə

işarə  edir.  Birinciliyə  yiyələnmək  uğrunda  ermənilərin  Romadan  daha  çox  qısqanclıq  azarına  düçar  olduqlarını

ağlına  belə  gətirməyən  V.  Bol  yazır:  “Beləliklə,  məhz  Böyük  Abqar  (VIII  -  qeyd  R.M.)  dünyada  ilk  xristian

monarxı,  Edessa  isə  ilk  xristian  dövləti  roluna  iddia  edir.  Ən  başlıcası  isə  odur  ki,  bununla  Romanın  özünün

xristianlığı qəbul etməsi üçün mühüm presedent yaranmışdı. İstisna deyil ki, V Abqarın və VIII Abqarın xristianlığı

qəbul  etmək  tarixçəsi  yalan  ola  bilərdi;  Qərbdə  bu,  şübhə  altına  alınmışdı  (çox  güman,  birinciliyi  Roma  və

Müqəddəs Pyotrdan almaq istəmədiklərinə görə). Həmin əhvalat doğru idi ya yox, əsas odur ki, Edessa həqiqətən

ilkin xristianlığın ən mühüm mərkəzinə çevrildi”72.

C. Seqal adını çəkdiyimiz əsərində yazır ki, Edessa VIII Abqarın ölümündən sonra müstəqilliyini itirərək Roma

imperiyasının  müstəmləkəsi  oldu.  Həmin  vaxt  taxt-tacda  onun  varisi  olan  IX  Abqar  Severus  Romaya  dostluq

səfərinə dəvət olundu, orada gözlənilmədən yaxalandı və təbəələri ilə pis rəftar etməkdə ittiham olunaraq devrildi.

Müəllif yazır ki, Edessa 213-214-cü illərdə, çox ehtimal 214-cü ilin yanvarında Roma imperiyasının müstəmləkəsi

oldu73. Beləliklə, bu dövlət xristianlığı rəsmi din kimi qəbul etdiyi zaman hələ müstəqil idi.

Bu halda “tarixçi” qiyafəsinə bürünən erməni təbliğatçıları nəzərə almırlar ki, onların arqumenti özlərini vurur.

Axı,  dəqiq  məlumdur  ki,  Osroyena  xristianlığı  qəbul  edən  zaman  Ermənistan  növbə  ilə  gah  Romanın,  gah  da

---

Parfiyanın  vassal  ərazisi  idi,  hakimiyyətdə  olan  Parfiya  Arşakilər  sülaləsinin  isə  hay  etnosuna  qətiyyən  aidiyyəti

yox  idi.  Aqatangelosun  şəhadətinə  görə  xristianlığı qəbul  edən  erməni  hökmdarı III  Tiridat  hakimiyyətdə  olduğu

dövrdə Roma imperiyasının vassalı (client king) olaraq qalırdı və onun statusu edessalı həmkarının statusundan heç

nə ilə fərqlənmirdi. 

Bu  təhriflərdən  savayı,  həmin  “tarixçilər”  Osroyenanın  xristianlığı  birinci  qəbul  etməsinin  əhəmiyyətini  V

Abqarın (VIII Manu) İsa peyğəmbərlə yazışması haqqında apokrifik (müəllifi təsdiq olunmayan əsər - qeyd R.M.)

əfsanə  ilə  bağlı  olması  səbəbindən  hər  vəchlə  azaltmağa  çalışırlar.  Edessa  çarının  kiminlə  yazışmasından  və

xristianlığı  şəxsən  qəbul  etməsinin  əsl  səbəblərindən  asılı  olmayaraq,  fakt  faktlığında  qalır  -  xristianlıq

ermənilərdən bir əsrdən də xeyli qabaq məhz Osroyenada rəsmi din olub. 

Onilliklər  ərzində  qurulan  saxtalaşdırılmış  kağız evciyin  dağıldığını və  Osroyenanın  birinci  olaraq  xristianlığı

qəbul etməsinin təkzibolunmaz fakta çevrildiyini anlayan yalançı erməni tarixçiləri orijinal gedişə əl atdılar - VIII

Abqarı “erməni”  çarı, yəni,  etnik  “hay”  elan  etdilər.  Həm  də  özlərini  o  dərəcədə  dolaşdırdılar  ki,  Edessa  çarını

“erməniləşdirəndən” sonra xristianlığın birinci olaraq qəbul edilməsi tarixini II-III əsrlərə çəkməyə risk etmədilər,

əvvəlki  kimi  301-ci  il  tarixində  qaldılar.  Hər  ehtimala  qarşı, işdir-şayəd,  çar  VIII  Abqarın  “özəlləşdirilməsi”  baş

tutmasa.  Doğrudan  da,  əgər  VIII  Abqar  “erməni”  çarıdırsa,  onda  məqam  düşən  kimi  öz  tarixlərini

qədimləşdirməkdə ad çıxaran ermənilər niyə bu dəfə bundan vaz keçdilər və 301-ci il tarixi ətrafında “barrikada”

qurmaq qərarına gəldilər? 

Məsələ burasındadır, ermənilərin özləri də başa düşürlər ki, VIII Abqarın guya “hay” çarı olmasını iddia etmək

tamamilə absurddur. Osroyenanın həm əhalisi, həm də hakim sülaləsi aramidilli idi. Arameylər vətənləri Ərəbistan

yarımadası olan köçəri semit tayfaları idi. Onların adları ilk dəfə e.ə. 3-cü minilliyin ortalarından çəkilir. E.ə. 14-cü

əsrdə arameylər Suriya səhrasına və orta Fərata ayaq basdılar. Eramızdan əvvəl  12-11-ci əsrlərin  qovuşuğunda  az

qala  bütün  Ön  Asiyanı  bürüyən  arameylər  bir  sıra  yerlərdə  (məsələn,  İordan  çayının  şərqində)  oturaq  əhaliyə

çevrildilər.  Arami  dili  semit  dillərindən  biridir.  Eramızın  əvvəlində  o,  Ön  Asiyanın  əsas  danışıq  dili  idi.  Müasir

assuriyalılar (aysorlar) arameylər nəslindəndir74. 

Osroyenanın  çar  sülaləsinin  kökləri  Şimali  Ərəbistandan  olan  köçəri  orxoye  nabatey  tayfasına  gedib  çıxırdı.

Odur  ki,  ermənilərə  heç  bir  aidiyyəti  yox  idi.  Korneli  Tasid  öz  “Annallar”ında  Abqarı “ərəblərin  çarı”  və  “ərəb”

adlandırır, bununla da aydın göstərir ki, Edessa və Ermənistan müxtəlif dövlətlər idi75. Osroyenada hakim elitanın

aramey köklərindən F.K.Barkitin76 və V.Bolun77 əsərlərində müfəssəl danışılır.  İndi mən onlardan ətraflı sitatlar

gətirməyəcəyəm. Ancaq dəqiq məlumdur ki, hətta Ermənistan çarlarının da hay etnosu ilə genetik əlaqəsi olmayıb.

Erməni  tarixçilər  bu  faktı,  eləcə  də  onların  kumiri  çar  II  Tiqranın  yarıparfiyalı  olmasını,  xəritəsi  bugünkü

Ermənistanda  çox  populyar  olan  dövlətində  isə  hay  etnik  elementinin  azlıqda  qalmasını  izah  etmək  üçün  nəsə

fikirləşib tapsaydılar, pis olmazdı.

Maraqlıdır ki, Uilyam Smit hələ ilkin xristianlıq (!) dövrünə aid erməni saxtakarlıqlarına diqqət yetirmişdir. İsa

peyğəmbər  ilə  V  Abqar  arasında  yazışmadan  danışarkən  o,  üstündə  müəllif  qeydləri  olan  məktubların  yer  aldığı

erməni  salnamələrinə  istinad  edir.  Həmin  qeydlərdə  erməni  tarixçilər  Abqarı  “Ermənistan  çarı”  adlandırırlar.

U.Smit hiddətlənir:  “Yalnız coğrafiya üzərində  zorakılıqdan  sonra  Abqarın torpaqlarını Ermənistanın  hüdudlarına

daxil  etmək  olar.  İstənilən  halda  yazışma  onun  ölkəsinin  kilsə  tarixinin  yox,  çarın  şəxsi  bioqrafiyasının  bir

hissəsidir”78.  O,  həmçinin  Moisey  Xorenskini  öz  əsərində  “Abqar  haqqında  digər  son  dərəcə  qeyri-səhih

mülahizələrlə  yanaşı”,  monarxı “Ermənistan  çarı”  adlandırdığına  görə  tənqid  edir.  U.Smitin  fikrincə,  bu,  “tarixi

saxtakarlığın yeni elementidir”79.

Edessa sakinlərinin və hayların tamamilə müxtəlif  etnoslar olması “The Christians: Their First Two  Thousand

Years” kitabının ikinci cildində qeyd olunur. Orada deyilir ki, Roma IX Abqarı devirib Edessanı öz müstəmləkəsinə

çevirdikdən sonra əvvəlki kimi, “ərəblərə” (göründüyü kimi, aramidilli nabateyləri Romada məhz ərəb kimi qəbul

edirdilər)  etibarı olmadığını nümayiş  etdirmək  istəyirdi.  Romalıların  etibar  etdikləri  isə  Mesopotamiyada  üçüncü

bufer dövlətin xalqı - ermənilər idi80. Beləliklə, vurğulanır ki, Osroyenanın və Ermənistanın əhalisi etnik cəhətdən

müxtəlif  idi.  Yeri  gəlmişkən,  elə  həmin  kitabda  Osroyenanın tarixdə  ilk  xristian  dövləti  olması bir  daha  təsdiqini

tapır.  Müəllif  birmənalı olaraq  ərəb  (!)  sülaləsinə  aid  etdiyi  V  Qara  Abqara  İsa  peyğəmbərin  məktubundan  bəhs

edərək  yazır:  “Osroyena  etiqadın  gəldiyi  ilk  yer  idi”81.  Müəllif  daha  sonra  yada  salır  ki,  “Adday  doktrinası”  V

Abqarın şəfa tapmasından, xristianlığı qəbul  etməsindən  və  Osroyenanın ilk  xristian  çarlığına  çevrilməsindən  söz

açır. Özü də yuxarıda qeyd edildiyi kimi, əhalinin yeni dinə keçməsi məcburi deyil, əqidəyə görə baş verirdi82.

Kembric  Universitetinin  qədim  tarix  nəşrinin  müəllifləri  Edessanı  və  onun  hakim  sülaləsini  ərəblərə  aid

edirlər83.

Osroyenanın  xristianlığı  birinci  qəbul  etməsinin  əhəmiyyətini  cüzi  də  olsa  azaltmağa  çalışan  yalançı  erməni

tarixçiləri,  hətta  “öz”  hökmdarlarını  (diqqətlə  öyrənildikdə  erməni  etnik  mənşəyi  olmayan)  Edessa  çarlarının

sırasına qatmaq kimi qeyri-tarixi metodlara əl atırlar. Ümid edirlər ki, bəlkə bu yolla xristianlığı ilk dəfə rəsmi din

kimi  qəbul  etmiş  sülaləni  “erməniləşdirmək”  mümkün  oldu.  Məsələn,  Osroyena  hökmdarlarının  Seqalın  əsərində

göstərilən siyahısını Vikipediya kimi qeyri-elmi mənbədəki siyahı ilə müqayisə edəndə belə bir fərq nəzərə çarpır:

91-109-cu  illər  alimin  əsərində  səltənət  fasiləsi  (interregnum)  kimi  qeyd  olunur,  ancaq  Vikipediyanın  erməni

redaktorları  dərhal  bu  qeyri-müəyyənlikdən  həmin  səltənət  fasiləsinə  “öz”  hökmdarları  saydıqları  Sanatruku

“soxuşdurmaq” üçün istifadə etmişlər (bax:http://en.wikipedia.org/wiki/Osroene). Hiperistinada əsasən “Sanatruk”

---

(http://en.wikipedia.org/wiki/Sanatruk)  səhifəsini  açırıq.  Orada  cəmi  iki  (!)  istinad  var.  Biri  elə  erməni  müəllifin

əsərinə (yəni, özlərinə), ikincisi isə diqqətlə tanış olduqda Sanatrukun Edessanı idarə etməsi haqqında heç bir söz

deyilməyən İranica ensiklopediyasına istinaddır (http://www.iranicaonline.org/articles/armenia-ii). 

Maraqlıdır  ki,  Vikipediyanın  həmin  səhifəsində  110-cu  ildə  Ermənistan  taxt-tacının  Atropatena  canişini,

sonradan Parfiya hökmdarı II Pakorun (78-110-cu illər) iki oğlundan birinə - parfiyalı Aksidara (Ekssdara) keçməsi

etiraf  edilir.  II  Pakor  digər  iki  Parfiya  hökmdarı  -  I  Vologezin  və  Xozroyun,  həm  də  Ermənistan  çarı,

yunan-parfiyalı  I  Tiridatın  qardaşı  idi.  İndi  nə  olsun?  Məgər  bu  bizə  yalançı  erməni  tarixçilərinin  məntiqindən

istifadə  edərək  erməni  xalqının  bütün  sonrakı  tarixinin  sırf  atropatenalıların,  deməli,  azərbaycanlıların  genetik

əcdadlarının  xidməti  olduğunu  bəyan  etməyə  əsas  verirmi?  Axı,  hətta  Sanatrukun  səltənət  fasiləsi  dövründə

müəyyən təsir qüvvəsinə malik olduğunu fərz etsək belə, xristianlıq yuxarıda göstərilən kimi, hər iki dəfə bilavasitə

Osroyena  sülaləsi  Abqarların  nümayəndələri  tərəfindən  qəbul  edilib.  Etnik  ermənilərin  bu  sülaləyə  və  əslində

Sanatrukun özünə də heç bir aidiyyəti yox idi! 

Sanatruk  yalnız  Ermənistana  oyuncaq  hökmdar  təyin  edildiyinə  görə  şərti  olaraq  “erməni”  hökmdarı

adlandırılırdı  (müxtəlif  illərdə  Ermənistanın  canişini  təyin  edilmiş  yunan-parfiyalı  I  Tiridat,  eləcə  də  II  Pakorun

oğlanları -  parfiyalı Aksidar  və  Partamaziris  də  “erməni”  hökmdarları  adlandırılırdılar).  Bununla  bərabər,  o  özü

Parfiya  Arşakilər  sülaləsinə  mənsub  idi.  Yəni,  mənşə  etibarilə  nə  Sanatruk,  nə  I  Tiridat  sözün  müasir  anlamında

erməni olmayıblar. Salnaməçi Moisey Xorenski qeyd edir ki, Sanatruk, bildiyimiz kimi, tamam başqa soykökündən

olan V Abqarın bacısı oğlu idi. Tarixçinin yazdığına görə, V Abqarın84 bacısı parfiyalı ərindən müəyyən dövriliklə

gah  romalıların,  gah  da  parfiyalıların  itaətində  olan  Ermənistanın  və  müvəqqəti  olaraq  müstəqilliyini  itirmiş

(Parfiyanın xeyrinə) Edessanın gələcək hökmdarını dünyaya gətirə bilərdi. Ehtimal var ki, Sanatrukun atası I Tiridat

ola  bilərdi,  lakin  bunun  birbaşa  sübutu  tapılmayıb.  Bundan  başqa,  Sanatrukun  həqiqətən  erməni  taxt-tacında  I

Tiridatı əvəz etməsini də sübuta yetirən heç bir fakt yoxdur. 

Bir də ki Sanatruk tarixə xristianlığın qatı düşməni kimi düşüb. Hələ uşaq ikən anası Avde (V Abqarın bacısı)

tərəfindən Edessadan  Ermənistana  aparılan Sanatruk  Edessaya  qədəm qoyanda  şəhər  sakinlərinə  xristianları təqib

etməyəcəyini vəd etdi, lakin sözünə dönük çıxdı.  Sanatrukun əmri ilə apostollar Faddey və Varfolomey, həmçinin

onun  öz  qızı xristian  Sanduxa  əzabla  öldürüldülər.  Xristianlarla  bərabər,  Sanatruk  Abqarın  nəslindən  olan  bütün

kişiləri qırdı. 

Erməni  təbliğatçılar  məsələdən  bixəbər  olan  insanları  ona  görə  müəyyən  qədər  aldada  bilirdilər  ki,  bu  gün

aramidilli edessalılar qalmayıb. Bu xalq assimilyasiyaya uğrayaraq tarixin  səhnəsini  tərk  edib.  Odur  ki,  ermənilər

saxtalaşdırma yolunda elə bir müqavimətlə üzləşmirlər. Amma eybi yoxdur, edessalıların əvəzinə vicdanlı tarixçilər

ermənilərin xristianlığı birinci qəbul etmiş xalq şöhrətini öz adlarına çıxmalarına imkan verməzlər.

Ramiz Mehdiyev,

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının akademiki