Азярбайъан милли елмляр академийасы
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
53 Subyektiv dəyərləndirmə felləri (glauben, denken, meinen) yalnız baş cümlələrdə xəbər funksiyasında çıxış edir. Ümumi sual cümlələrində hissi təsəvvür bildirən fellər (sehen, hören, meren) bir qayda olaraq nicht, nichts, kein inkar hissəcikləri ilə işlənir və çox vaxt sadə cümələrlə işlənir. Ümumi sual cümlələrinin əsasında çox vaxt ritorik suallar durur. Bu suallarda danışanın təəccübünü, qəzəbini, narazılığını, barışmazlığını bildirən subyektiv modal mənalar ifadə olunur. Ritorik suallar üç istiqamətli informasiyanı ifadə edirlər: 1) rasional sual (bu və ya digər informasiyanı almaq üçün verilən süal); 2) subyektiv-modal mənalar (şübhə, qıcıq, narazılıq və s.); 3) müəyyən problemlə bağlı məntiqi mühakimə. Alman və rus dillərində olan mətnlərin üzərində müşahidələr göstərir ki, cümlələrdə müşahidə olunan subyektiv-modal mənalar onları ifadə edən hissəciklərdə olmur. Subyektiv-modal mənaların xarakteri cümlənin kommunikativ tipindən çox asılı olur. Təsdiq cümlələrində subyektiv-modal mahiyyətli məna danışanın müxtəlif emosiyalarını-əminliyini, hərəkətin gerçəkliyinə inamını və s. ifadə edir. Xüsusi sual cümlələrində subyektiv –modal mənalar danışanın emosional vəziyyətini real əks etdirən bütöv bir şkalanı əks etdirir. Əsasən, bu təəccüb, qəzəb, narazılıq və s. kimi hisslərin xəbərdə ifadəsidir. Modal ədatların iştirak etdiyi cümlələrdə danışanın intellektual, volyuntativ və emosional hissləri mürəkkəb qarşılıqlı əlaqə və qarşılıqlı qovuşma prosesində olur. Bunun nəticəsində cümlə daxilində sözlər digər kontekstlərdəki mənalarını itirir və volyuntativ-emosional məzmun kəsb edirlər. Bəzən müxtəlif subyektiv-modal ədatların iştirakı ilə düzgün cümlələr eyni mənada, eyni subyektiv-modal ədatlarla düzələnlər isə müxtəlif mənalar ifadə edə bilərlər. Buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki, cümlə daxilində subyektiv- modal məna modal ədatlarla deyil, daha çox cümlənin struktur-semantik tipi ilə düzəlir. Modal ədatlar isə bəzən uyğun sinonim ilə əvəz oluna bilər. Ayrı-ayrı modal hissəciklər konkret situasiyalarda müxtəlif semantik 54 çalarlarda reallaşırlar. Modal ədatların dəqiq subyektiv- modal mənaları statistik-psixolinqvistik təhlil nəticəsində aydınlaşdırıla bilər. Subyektiv-modal cümlələr danışıq dilində real situasiyalarda mövcud olur və bu zaman kontekstlər mühüm rol oynayır. Mətndə əvvəl gələn cümlə sonrakı cümlə ilə formal və məna əlaqəsində olur. Əvvəlki cümlə sonrakı cümlə üçün müəyyən məna hazırlığı rolu oynayır. Replika kimi çıxış edən birinci cümlə cavab replikası ilə dialoq recimi əmələ gətirir. Belə ki, alman, rus və digər dillərdə kommunikativ cümlənin dörd tipini ayırmaq mümkündür: təsdiq, əmr, xüsusi sual, ümumi sual cümlələri. Dialoq- replika recimlərində onların 16 modal tipini göstərmək olar: - təsdiq - təsdiq, təsdiq-əmr, təsdiq-xüsusi-sual, əmr-ümumi- sual və s. cavab replikası hər bir modeldə cümlənin kommunikativ tipi, strukturu modal ədatların tipi və leksik tamlığından asılı olaraq müxtəlif subyektiv-modal mənalar verə bilərlər. İlkin və cavab replikalar arasında təkcə məna deyil, həm də formal əlaqələr olur. Bu əlaqələr müxtəlif leksik-qrammatik-semantik zəminində yaranır və formalaşır. Dialoq-replika strukturlu cümlələrdə əqli nəticə çıxarmaq məqsədilə məntiqi sillogizmlərdən istifadə olunur. Belə strukturlu cümlə tiplərində bir və ya bir neçə replika səciyyəli cümlədən istifadə olunur. Modal hissəciklərin semantik- təbiəti problemi olduqca mürəkkəb və çoxcəhətlidir. Bunun üçün hər şeydən əvvəl modal hissəciklərin məntiqi modallıqla sərhədini dəqiq müəyyənləşdirmək lazımdır. Eləcə də, modal hissəciklərin məntiqi modallıqla kəsişən nöqtələrini oxşar və fərqli cəhətlərini dəqiq təyin etmək olduqca vacibdir. Modal hissəciklərin digər söz qrupları ilə müqayisəsi, yalnız modal mənada işlənən söz qruplarının aşkarlanması modallığı bir universal kateqoriya kimi səciyyələndirməyə imkan verir. Germanşünaslıqda modallığın cümlədən daha böyük sahələrdə- mətn çərçivəsində tədqiqi modallığın funksional- semantik sahə aspektinin mahiyyətini açıqlamağa imkan verir. Modallıq funksional-semantik sahə nəzəriyyəsi çərçivəsində də araşdırıla bilər. Məlum olduğu kimi, 55 semantik sahə əhatə dairəsi və semantik tutumuna görə mikro və makro sahələrə ayrılır. Mətn çərçivəsində modallığın düzgün izahı üçün mikrosahələrin araşdırılmasının əhəmiyyəti böyükdür. Məlum olduğu kimi, subyektiv modallığın gerçəklik/yalan və niyyət bildirən növləri vardır. Bütün cümlələrdə gerçəklik və ya yalan mənalarından birini verən modallıq mövcuddur. Ona görə də, daha çox bu məsələ araşdırılır. Baş vermiş hadisənin gerçəkliyi və ya qeyri-gerçəkliyi danışanın, yazanın münasibəti, subyektiv fikri ilə müəyyənləşir. Gerçəkliyə və ya yalana danışanın/yazanın münasibətini aşağıdakı semantik sahə kimi ifadə etmək olar: 1. Obyektiv gerçəkliyə müvafiqlik. 2. Doğruluq sübut oluna bilər. 3. Danışanın/yazanın adının verilməsi. 4. Danışanın adının verilməməsi. 5. Doğruluq sübut oluna bilməz (çətin ki, sübut oluna bilər) [106, s.10-15]. Bu halda modal komponentli fel/isim danışanın nöqteyi-nəzərini əks etdirir və felin xəbər şəkli ilə ifadə olunur. 6. Söyləmin doğruluğunun təminatı. Modal semantikalı fel/isim, sözbirləşməsi felin xəbər şəklində işlənməklə söyləmin doğruluğu təmin olunur. 7. Obyektiv gerçəkliyin ehtimali müvafiqliyi. Bu halda danışan/yazan göstərilməyə də bilər. Bu halda danışanın münasibəti modal komponentli fel/isimlə xəbər budaq cümləsi ilə ifadə olunur. 8. Gerçəkliyin ehtimali qeyri-müvafiqliyi. Danışan/yazan adlandırıla və ya adlandırılmaya bilər. Ehtimali qeyri müvafiqlik modal komponentli fel/isimlə ifadə olunmuş budaq cümlə şəkilində gələcək zamanda olur. Həmin cümlədə leksik vasitələrdən (modal hissəciklərdən) istifadə edilir. 9. Obyektiv gerçəkliyin qeyri-müvafiqliyi. Danışan/yazan adlandırıla və ya adlandırılmaya bilər. Modal komponentli fel/isim xəbər şəklində işlənir. Bu cümlədə inkar vasitələrdən də geniş istifadə olunur. Modallıq kateqoriyasının arqumentləşdirilməsi dərəcəsinə görə mətnlər ayrı-ayrı növlərə ayrılır. Həmin araşdırılan Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|