21
müqavilԥlԥr, ԥrԥb tayfalar n n Azԥrbaycan ԥrazisinԥ köçürülüb
yerlԥúdirilmԥsi haqq nda verdiyi mԥlumat bizim tԥdqiqat m z üçün
ԥhԥmiyyԥtli olmuúdur.
Ԥl-Bԥlazurinin verdiyi mԥlumat ԥn x rda tԥfԥrrüatda belԥ digԥr
orta ԥsr tarixçilԥrinin mԥlumat ilԥ düz gԥldiyinԥ görԥ bu mԥlumat n
sԥhihliyi heç bir úübhԥ do÷urmur
1
.
øzzԥddin Ԥbü-l-Hԥsԥn Ԥli ibn Mԥhԥmmԥd ibn ԥl-Ԥsir (1160-
1233) Azԥrbaycan n siyasi tarixinԥ dair çoxlu material verir. Onun
"ԥl-Kamil f t-tarix" ("Tarixԥ dair mükԥmmԥl mԥcmuԥ")
2
adl ԥsԥri
dünya tarixi haqq nda on iki cildlik böyük bir külliyyatd r. Burada
hadisԥlԥr xronoloji qaydada, ilbԥil verilir. øbn ԥl-Ԥsirin 303 (915)-cü
ilԥdԥk Azԥrbaycanda baú vermiú hadisԥlԥrdԥn bԥhs etdiyi hissԥlԥr ԥl-
Bԥlazurinin ԥsԥrindԥn götürülmüú materiallar da ԥlavԥ edilmԥklԥ, ԥt-
Tԥbԥrinin ԥsԥrinԥ ԥsaslan r. Azԥrbaycanda 303 (915)-cü ildԥn sonra -
290-363 (903-974)-cü illԥr baú vermiú hadisԥlԥr haqq nda mԥlumat
ibn ԥl-Ԥsir, ԥt-Tԥbԥrinin davamç s olan tarixçi Sabit ibn Sinan n
ԥsԥrindԥn götürmüúdür. Hadisԥlԥrin tԥsvirini 370 (980)-ci ilԥdԥk
davam etdirԥn "Tԥcarib ül-ümԥm" ("Xalqlar n tԥcrübԥsi") ԥsԥrinin
müԥllifi ibn Miskԥveyh dԥ Sabit ibn Sinan n ԥsԥrindԥn istifadԥ
etmiúdir. øbn ԥl-Ԥsir ibn Miskԥveyhinin dԥ materiallar n öz
salnamԥsinԥ daxil etmiúdir. Sacilԥr haqq nda ԥt-Tԥbԥri, Arib vԥ ibn
Miskԥveyhԥ nisbԥtԥn daha geniú mԥlumat verԥn ibn ԥl-Ԥsir tarixçi
Ԥbu Zԥkԥriyyԥ Yԥzid ibn Ayas ԥl-Ԥzdi ԥl-Mavsilinin bizԥ gԥlib
çatmam ú "Tarix Mavsil" ("Mosul tarixi") ԥsԥrindԥn dԥ istifadԥ
etmiúdir. Bu ԥsԥrdԥ Sacilԥr haqq nda baúqa müԥlliflԥrdԥ tԥsadüf
edilmԥyԥn çox maraql vԥ müfԥssԥl mԥlumat verilmiúdir. øbn ԥl-Ԥsir
1
Ԥl-Bԥlazurinin ԥsԥrlԥri ԥrԥblԥrin Azԥrbaycan istila etmԥsi haqq ndak
hissԥ P.KJuze tԥrԥf ndԥn rus dilinԥ tԥrcümԥ edilmiúdir. Bax: Ԥl-Bԥlazuri. Ölkԥlԥrin
istilas kitab . Azԥrbaycan tarixinԥ dair materiallar. Azԥrbaycan tԥdqiq vԥ tԥtԥbbö
cԥmiy-yԥti, Bak , 1927.
2
Ibn-el Athire chronicon, quod perfectissimum Inscriibtur. Ed
C.I.Tornberg, 14 Bde, Lugbuni Batavorum, 1851-1876; 12 Bde, Kairo, 1290, 1303
(sonrak sԥhifԥlԥrdԥ bu mԥnbԥ - øbn ԥl-Ԥsir göstԥrilԥcԥkdir). Onun haqq nda b a x;
C.Brockelmann. GAL, I, 345-346- SB, I
22
ibn Ayasdan hörmԥtlԥ yaz r, onu lԥyaqԥtli imam, hԥrtԥrԥfli biliyԥ
malik alim adland r r vԥ qeyd edir ki, ibn Ayas tԥsvir etdiyi
hadisԥlԥrin úahidi olmuúdur
1
.
Qeyd etmԥk laz md r ki, ibn ԥl-Ԥsir ԥt-Tԥbԥrinin ԥsԥrinin bizԥ
gԥlib çatmayan mükԥmmԥl redaksiyas ndan, hԥmçinin sonradan itmiú
bir çox mԥnbԥlԥrdԥn istifadԥ etmiúdir. Misal üçün, ibn ԥl-Ԥsir Babԥk
üsyan haqq nda ԥlavԥ olaraq çoxlu maraql mԥlumat verir ki, bunlar
ԥt-Tԥbԥrinin ԥsԥrindԥ yoxdur, bundan baúqa, ibn ԥl-Ԥsir Azԥrbaycan
xürrԥmilԥrinԥ qarú müharibԥdԥ Afúin Heydԥr ibn Kavusun fԥaliyyԥti
ilԥ ԥlaqԥdar olaraq onu ԥt-Tԥbԥriyԥ nisbԥtԥn daha ciddi xarakterizԥ
edir.
øbn ԥl-Ԥsirin ԥt-Tԥbԥri
2
, ԥl-Bԥlazuri vԥ digԥr müԥlliflԥrԥ etdiyi
ԥlavԥlԥr onun ԥsԥrlԥrini Azԥrbaycan tarixinԥ aid mühü n müstԥqil
mԥnbԥ kimi qiymԥtlԥndirmԥyԥ haqq verir.
Babԥkin Bizans imperatoru Feof llԥ yaz úmas haqq nda ibn ԥl-
Ԥsirin verdiyi mԥlumat da maraql d r.
Belԥliklԥ, demԥk olar ki, ibn ԥl-Ԥsir öz dövrünün birinci
dԥrԥcԥli tarixçisi olmuúdur; buna görԥ ibn ԥl-Ԥsirin hԥtta "tarixçisi"
sözünün o zamank mԥnas nda da tarixçi olmad ÷ haqq ndak yanl ú
fikri gözdԥn keçirib dԥyiúdirmԥk laz md r
3
.
1
øbn ԥl-Ԥsir, VII, 300, "va kԥnԥ imamԥn fadilԥn alimԥn bimԥ yԥqul vԥ huvԥ
yuúahidul-hal". Ԥbu Zԥkԥriyyԥ ԥl-Ԥzdi 334(945)-ci ildԥ vԥfat etmiúdir.
Onun üçcildlik "Mosul tarixi" ԥsԥrindԥn yaln z ikinci cildi (719-837-ci illԥrin
hadisԥlԥri) bizԥ gԥlib çatm úd r. Onun haqq nda bax: Qurqis Avvad. Mԥdinԥt ԥl-
Mausil. Ba÷dad, 1959, sԥh. 16.
2
øbn ԥl-Ԥsir vԥ ԥt-Tԥbԥrinin materiallar n n müqayisԥsi haqq nda b a x:
O.B.Frolova. Ibn ԥl-Ԥsir (XIII ԥsr) salnamԥsinin mԥnbԥlԥri SSRø xalqlar n n
tarixinԥ hԥsr olunmuú bölmԥlԥrdԥ. Dissertasiyas n n avtoreferat , L., 1954; øbn ԥl-
Ԥsir vԥ ԥt-Tԥbԥrinin dil xüsusiyyԥtlԥrinԥ görԥ tutuúdurulmas haqq nda bax:
C.Brockelmann. Das verhaitnis von øbn-el-Athiri Kamil fit Tarih in Tabaris ahbar
errusul val muluk. Strassburg, 1820.
3
"Tarix ԥl-Kamil"dԥn Azԥrbaycan tarixinԥ dair materiallar, sԥh. 8.
23
Ԥbu Hԥnifԥ ԥd-Dinԥvԥrinin (tԥxminԥn 895-ci ildԥ vԥfat etmiú-
dir) "Kitab ԥl-Ԥxbar ԥt-Tivԥl" ("Uzun rԥvayԥtlԥr kitab ")
1
ԥsԥrindԥ
Babԥk üsyan n n son dövrünԥ hԥsr olunmuú sԥhifԥlԥr xüsusi maraq
do÷urur.
Azԥrbaycan n, hԥmçinin Xilafԥtin bir çox digԥr vilayԥtlԥrinin
VII-IX ԥsrlԥr tarixinԥ dair mühüm mԥnbԥlԥrdԥn biri dԥ Ԥhmԥd ibn
Ԥbu Yԥqub ibn Cԥfԥr ԥl-Yԥqubinin (897-ci ildԥ vԥfat etmiúdir)
"Tarix"
2
ԥsԥridir. Ԥl-Yԥqubinin ԥsԥrindԥ hadisԥlԥrin úԥrhi 872-873-
cü ilԥdԥk çatd r l r: bu ԥsԥrdԥ Azԥrbaycan tarixinԥ dair verilmiú
materiala baúqa mԥnbԥlԥrdԥ tԥsadüf edilmir.
X ԥsrin orijinal co÷raf yaúünas müԥlliflԥrindԥn biri olan
3
Ԥbü-
1-Hԥsԥn Ԥli ibn ԥl-Hüseyn ibn Ԥli ԥl-Mԥsudinin (956-ci ildԥ vԥfat
etmiúdir)
4
ԥsԥrlԥrindԥ Azԥrbaycan, xüsusilԥ dԥ Xԥzԥr dԥnizi
haqq nda, onun qԥrb sahillԥrindԥ yerlԥúԥn ölkԥlԥr haqq nda, Urmiya
gölü haqq nda maraql vԥ müfԥssԥl mԥlumat vard r. Onun ԥsԥrlԥ-
rindԥn ikisi – tarixi-co÷raf ԥsԥr olan "Mürüc ԥz-zԥhԥb vԥ mԥadin
ԥlcԥvahir" ("Q z ltԥmizlԥmԥ yerlԥri vԥ ԥlvan daú mԥdԥnlԥri") vԥ
co÷rafi ԥsԥr olan "Kitab ԥt-tԥnbih vԥ-l-iúrԥf” ("Xԥbԥrdarl q vԥ tԥkrar
yoxlama kitab ") Hindistandan Mԥrakeúԥ, Q rm z dԥnizdԥn Xԥzԥr
dԥnizinԥ qԥdԥr, demԥk olar ki, bütün ölkԥlԥrԥ sԥyahԥt zaman
müԥllifin úԥxsi müúahidԥlԥri vԥ sor÷u-sual ԥsas nda yaz lm úd r.
Bu ԥsԥrlԥr Abbasilԥr xilafԥtinin mԥdԥni hԥyat haqq nda ԥn
yaxú hesabatd r. Bunlarda hԥr bir ölkԥ, vilayԥt, úԥhԥr vԥ xalq n tarixi
vԥ co÷rafiyas haqq nda mԥlumat verilir. Ԥsil ensiklopediya olan ԥl-
Mԥsudinin ԥsԥrlԥri ԥt-Tԥbԥrinin ԥsԥrlԥrindԥn sonra IX ԥsrdԥn
1
Kitab al-ahbar at-tiwal. Ed. W. Guirgass. Leiden, 1888 (sonrak
sԥhifԥlԥrdԥ bu mԥnbԥ ԥd-Dinԥvԥri göstԥrilԥcԥkdir). Onun haqq nda bax:
S.Brockelmann. GAL, I, 153; SB, I, 187.
2
Ⱥ.ɘ. Ʉɪɚɱɤɨɜɫɤɢɣ. ɂɡɛɪ. ɋɨɱ., ɬ. IV, ɫɬɪ . 151-154; C.Brockelmann.
SB, I, P- 405; ԥl-Yԥqubinin ԥsԥrinin Azԥrbaycana aid hissԥsini P.K.Juze rus dilinԥ
tԥrcümԥ etmiúdir
3
T.N.Kramers. Masudi. EI, SB, 67.
4
Ԥl -Mԥsudi haqq nda bax: ɇ.ɘ.Ʉɪɚɱɤɨɜɫɤɢɣ.ɂɡɛɪ.ɋɨɱ., ɬ. IV, ɫɬɪ. 171-
184; S.Brockelmann. GAL, I, 220-221.
Dostları ilə paylaş: |