Mövzu. Qender və ƏDƏBİyyat
Yüklə 185,05 Kb.
|
| MÖVZU. QENDER VƏ ƏDƏBİYYAT
aspektinin qarşılıqlı əlaqəsi. Bədii ədəbiyyatda qadın obrazları: xronoloji baxışda ənənə və novatorluq. Ədəbi tənqiddə qender aspekti
Ədəbiyyatda qender tədqiqatlarının tarixi, «qender» anlayışının meydana çıxması ilə bağlıdır. Söz yox ki, ədəbiyyata qender yanaşması qadınlar üçün hərtərəfli sosial emansipasiyanı tələb edən qadın hərəkatı, eləcə də ədəbiyyatın feminist nəzəriyyəsi ilə çıx bağlıdır. Biz artıq qeyd etmişdik ki, XX əsrin 90-cı illərində «qender» anlayışı feminizm və sosiologiyanın çərçivələrindən çıxmışdır. Amma, onlarla genetik əlaqəni kəsməyərək, qenderin, cinsin ümumi kateqoriyasının ekvivalenti kimi istifadəsi meyli (tendensiyası) olan müxtəlif elmlərdə xüsusi ahəng alır. Qenderin müxtəlif akademik fənlərə daxil olması bir sıra elmlərdə yeni istiqamətlər yaratdı. Qeyd etmək lazımdır ki, bu proses ədəbiyyatşünaslığa da toxunmuşdur. Bu gün ədəbiyyatda qender aspektini nəzərdən keçirən bir sıra tədqiqatlar mövcudur ki, bunun nəticəsində «qender ədəbiyyatşünaslığı» termini yarandı. Bu tədqiqatların müəllifləri qadın, qadın mənşəyi, qadın obrazları haqqında təsəvvürlərin fərqlənliricisi cəhətlərini qeyd edərək, onların dünyagörüşü, mədəni dəyərlərlə əlaqəsini (nisbətini) göstərə bildilər. Bu da öz növbəsində göstərilmiş təsəvvürləri ilə qender identikliyinin formalaşması mexanizmlərinin qarşılıqlı əlaqəsini dərk etməyə imkan verir. Bundan başqa, qender tədqiqatlarında əsas anlayışlara vurulan qender damğasının xüsusiyyətlərini, dünyanın qender mənzərəsini yaratmaq spesifikasını aydınlaşdırmaq cəhdi mədəniyyətin aspektləri, o cümlədən ədəbiyyat haqqında çox vacib informasiya mənbəyidir. Eləcə də ədəbiyyat sahəsində qender tədqiqatları üçün qadın və kişilərin spesifik qarşılıqlı əlaqəsindəki qender rollarının təsviri və öyrənilməsi xarakterikdir. Ədəbiyyatda qender aspektlərindən danışarkən, qeyd etmək zəruridir ki, sarsılmaz kimi görünən «qadın» və «kişi» anlayışları çox hərəkətlidir. Onlar nəinki müxtəlif mədəniyyətlərdə müxtəlif fərqli mövqə tuturlar, həm də tarixin hərəkətə uyğun, siyasətdə iqtisadiyyatda, sosial həyatda gedən dəyişikliklərə doğru təkamül edirlər. Bu metodları başa düşməyə cəhd edərkən nəzərə almaq lazımdır ki, qender fərqləri təbiət tərəfindən qoyulmayıb. Onlar insan tərəfindən müəyyənləşdirilb və mədəniyyətin bir konstrukturudur ki, onunla birlikdə ideyaların və cəmiyyətin inkişafına uyğun dəyişilir. Bu prosesdə ədəbiyyat həmişə iştirak edir. Ədəbiyyat qadın hərəkatının aktivləşməsi dövrlərində həmişə diqqət mərkəzinə çevrilir, ona görə ki, ədəbiyyat elə bir mədəniyyət sahəsidir, orada qadınlıq həmişə aşkar rol oynayır. Ədəbi mətnlərin materiallarında qender tematikasının aşkarlanması spesifikasını yaxşı qiymətləndirmək üçün, «ədəbiyyat», «bədii əsər» kimi anlayışlarla bağlı suallara cavab vermək lazımdır. Ədəbiyyat təsviri incəsənət növünə aiddir. Bununla belə vizual təsvirin xas olduğu incəsənət növlərindən prinsipialcasına fərqlənir. Rəssam və heykəltəraşlar, aktyor və rejissorlar əyaniliyi olan obrazlar yaradırlar. Rəngkarlıqda cizgi və rənglər, heykəltəraşlıq əsərlərində tunc, taxta, mərmər fiqurlar, teatr tamaşaları və kinofilmlərdə artrislərin hərəkətləri birbaşa bizim görmə hissiyyatımıza təsir göstərir. Bütün bunlar onları, bədii söz sənəti olan ədəbiyyatdan fərqləndirir. Ədəbiyyatda hər şey başqa cür gedir. «Söz sənəti» adlandırılan ədəbiyyatda sözlər öz mənaları ilə ancaq assosiativ şəkildə bağlanıblar. Ədəbi əsəri oxuyan və ya dinləyən zaman biz təsvir olunanı görmürük, amma öz xəyalımızın gücü ilə, sözü gedən predmet və faktları yenidən yaradır, onların mənasını bərpa etməyə çalışırıq. Bədii dil bədii mətnlərin semantik xüsusiyyəti olan məcazilik üzərində qurulmuşdur. Bədii-ədəbi obrazların əyaniliyinin yoxluğu onların xüsusi, spesifik imkanları ilə kompensasiya olunur. rəssamdan və skulptordan fərqli olaraq, yazıçı varlığın təkcə görünən tərəfini deyil, həm də eşitmə, lamisə və qoxu ilə duyulacaq tərəflərini də yarada bilir. Ən əsası isə yazıçı oxucunun intelektual təxəyyülünü birbaşa istiqamətləndirilir. Bədii söz əsərləri hansı dildə yazılmasından asılı olaraq həmin xalqa və xalqın tarixində müəyyən dövrə məxsusdur. Məsələnin başqa tərəfi ədəbiyyatın zaman daxilində mövcudatıdır. Yarandığı tarixi dövrün milli həyatının xüsusiyyətlərini özündə əks etdirən bədii əsərlər üstündən əsrlər, minilliklər keçsə də, dəyişmir və özündə yarandığı dövrün xüsusiyyətlərini daşıyır. Öz forma və məzmununun xüsusiyyətlərində onlar təkcə bütöv tarixi dövrün deyil, həmçinin
onun ayrıca bir mərhələnin, hətta hər hansı bir xalqın sosial-siyasi, ideya, mədəni inkişafının müəyyən anını əks etdirirlər. Bütün bunları, bədii əsərlərin yazıldığı dövr üçün səciyyəvi olan çoxlu fakt, hadisə, münasibətləri başa düşmədən, həmin dövrün «ruhunu» dərk etmədən bədii ədəbiyyatı öyrənmək mümkün deyil. Qeyd etmək lazımdır ki, bədii ədəbiyyatda təsvirin əsas predmeti insan həyatının sosial mahiyyətinin xarakterik xüsusiyyətləridir (ibtidai cəmiyyətin sinkretik söz yaradıcılığından fərqli olaraq) başqa sözlə desək, bu insanların həm xarici təzahürləri, münasibətləri, fəaliyyəti, həm də daxili, mənəvi həyatında, onların hiss və həyəcanlarının vəziyyəti və inkişafında büruzə verən sosial xarakteridir. Ədəbi qəhrəman, bədii aləmin özünəməxsus reallığında hərəkət edir, başqa iştirak edən şəxslərlə kontrakta girir, səyahət edir, qəzet oxuyur və sair. Yəni onun sosiumda özünəməxsus reprezentasiyası gedir, buna görə də qender təhlilinə verilə bilər. Qender problematikası ədəbiyyatşünaslıqda ədəbiyyatşünaslıq üsulları ilə aşkara çızarılıb həll oluna bilər. Ədəbiyyatşünaslıq haqqında bir çox qender işlərində çox vaxt bədii diskursun strukturası nəzərə alınmır, mətnin qavranmasının problemləri mərkəzə çəkilir. Bu zaman ədəbi qəhrəman və onun reallığı tamam yaddan çıxır, halbuki, məhz onun varlığı bədii diskursda vacib əsasdır. Məhz o publisistik diskrsu bədii diskursa çevirir. Bizə elə gəlir ki, ədəbiyyat haqqında qender tədqiqatlarında mərkəzə məhz estetik obyekt və bədii diskurs qoyulmalıdır ki, buna da müxtəlif səviyyələrdə (müəllif intensiyası, qəhrəmanın gerçəkliyi və oxucunun qavrayışı) birlik kimi baxmaq lazımdır. Bədii əsərdə qender aspektini ifadə etməyin müxtəlif üsulları mövcuddur. Birinci növbədə, bu yazıçının ideya-estetik baxışları, onun dünyagörüşüdür ki, bu sözsüz ki, müəllif mövqeyinə təsir göstərir. Bütün ədəbi əsərlər yazıçının nəzər-nöqtəsindən verilmiş həyatı öz əsaslarında əks etdirirlər. O, hər şeydən əvvəl yazıçının hiss və düşüncələrini əks etdirir, onun daxili həyatının hadisəsi sayılır. Ancaq yazıçını həyəcanlandıran şeylər əsərdə əks olunduğu təqdirdə, əsər oxucuların hisslərinə də toxunacaq. Bu mənada hər bir əsər yazıçının dünyagörüşünün, onun ideya-estetik baxışlarının ifadəsidir. Yazıçının dünyagörüşü əsərində nə haqqında danışmaq seçimində özünü göstərir. Hadisəni seçən yazıçı hökmən ona öz münasibətini bildirməli, qiymətini verməlidir. Yazıçının öz qəhrəmanlarına olan münasibətini, onun öz yazdıqlarına verdiyi qiyməti oxucu həmişə hiss edir. Yazıçı həyatın müəyyən tərəfini və onunla bağlı insan xarakterləri təsvir etmək üçün seçir. O, onları elə hərəkət etməyə məcbur edir ki, yazıçı üçün daha zəruri və vacib cizgilər aşkara çıxsın. Yazıçının dilində bizim insan və hadisələrə münasibətimizi istiqamətləndirən təriflər və xarakteristikalar olur. İ.V.Hötenin xarakterik qeydinə görə: «Böyük və ya balaca olmasından asılıl olmayaraq istənilən sənət əsərində kiçik xırdalıqlarına qədər hər şey ideyadan asılıdır». 1
bunlar yazıçının dünyagörüşü, ideya-estetik baxışlarını, müəllif mövqeyinin yaradıcılığında birbaşa həyata keçirilməsini göstərir. Ədəbi əsərdə oxucu, yazıçının təsvir etdiyi həyatın müəyyən tərəfinə aid düşünmə üçün çoxlu miqdarda material tapa bilər. Yazıçı bizə bu həyatı xarakterizə edən faktları verir, biz də bu nəticələrdən fərqli nəticələr çıxartmaqda haqlıyıq. Müəllif mövqeyi sözsüz ki, onun yazınım qiymətləndirməsinə də təsir göstərir. Biz qəti təsdiq edə bilərik ki, bədii əsərdə qender aspektinin olmasının, yazıçının ideya- estetik baxışları, dünyagörüşü, müəllifin mövqeyi ilə birbaşa əlaqəsi vardır. Sənət əsərləri, xüsusilə bədii ədəbiyyat həmişə təsvir etdiyi sosial xarakterlərə qarşı yazıçının ideya-emosional münasibətini göstərir. Əsərdə ifadə olunmuş həyata münasibət və ya onun emosional qiyməti həmişə yazıçının təsvir olunan xarakterlərinin anlamasından asılıdır və həmişə onun dünyagörüşündən axıb gəlir. Həyatı yaradan müəllif onu həmişə öz ideallarının işığında təsvir edir. Təsvir olunan xarakterlərin ideya-emosional qiymətinin verilməsinin iki əsas yolu var. Yazıçı onların həyatından razılığını, onların müxtəlif xüsusiyyətlərinə rəğbətini, heyranlığını bildirə bilər, onları müdafiə edə bilər. Və yaxud, onların həyatının hər hansı xüsusiyyətlərindən narazı qalaraq onları tənqid edərək, öz etirazını bildirə bilər. Qender aspektinin ifadəsi birbaşa bədii əsərin ideya-estetik baxışlarından asılıdır. Müəllif, bundan asılı olaraq, bu problemi öz əsərinin yuxarı başına qoyur. Ədəbi inkişafın müxtəlif mərhələlərində yaradılmış ədəbi nümunələri tədqiq edərək, onlarda qender aspektinin olduğunu əyani göstərmək olar. Xronoloji planda qısa ekskurs deyilənləri aşkar göstərməyə və dünya xalqları bədii ədəbiyyatının
1 Гёте И.В. Статьи и мысли об искусстве. - М., Л., 1936, с.328 Yüklə 185,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|