Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
18 "Ümumi tarix" 1 ԥsԥrindԥn, Stepannos Orbelian n çox qiymԥtli "Sünik tarixi" 2 ԥsԥrinin 14 fԥslindԥn vԥ Mxitar Ayrivantsinin "Xronoqraf k tarix" 3 ԥsԥrindԥn istifadԥ edilmiúdir. Bu ԥsԥrlԥrdԥ ermԥni dilindԥki digԥr mԥnbԥlԥri tamamlayan mԥlumat vԥ tarixlԥr vard r. Gürcü mԥnbԥlԥri bizim tԥdqiqat m zda xüsusi yer tutur. Bunlar n içԥrisindԥ "Kartlis Tsxovreba" 4 salnamԥ külliyyat çox ԥhԥmiyyԥtlidir: burada Mԥzyԥdilԥr-ùeybanilԥr sülalԥsi nümayԥndԥlԥrinin fԥaliyyԥtinԥ, sanarlar n ԥrԥblԥrԥ müqavimԥt göstԥrmԥlԥrinԥ, xԥzԥrlԥrin Azԥrbaycan vԥ Zaqafqaziyaya soxulmalar na dair vԥ i.a. bir çox qiymԥtli mԥlumat vard r.
Azԥrbaycan tarixinԥ dair bir çox maraql mԥlumat verԥn gürcü agioqraf k abidԥlԥri dԥ çox maraql d r 5 .
Ԥbu Cԥfԥr Mԥhԥmmԥd ibn Cԥrir ԥt-Tԥbԥrinin (838-923) "Tarix ԥr- rüsul vԥ-1-müluk" ("Pey÷ԥmbԥrlԥrin vԥ padúahlar n tarixi") 6 ԥsԥri
1 ȼɫɟɨɛɳɚɹ ɢɫɬɨɪɢɹ ȼɚɪɞɚɧɚ ȼɟɥɢɤɨɝɨ. Ermԥnicԥdԥn N.Emin tԥrcümԥ etmiúdir. M., 1861; Ʉ.ɉ.ɉɚɬɤɚɧɨɜ. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 42-43. 2 Ʉ.ɉ.ɉɚɬɤɚɧɨɜ. Sitat gԥtirilԥn sԥri, sԥh. 45-46. 3 Mxitar vardapet Ayrivanskinin tԥrtøb etdiyi "ɏɪɨɧɨɝɪɚɮɢɱɟɫɤɚɹ ɢɫɬɨɪɢɹ". Ermԥnicԥdԥn Ʉ.ɉ.ɉɚɬɤɚɧɨɜ tԥrcümԥ etmiúdir. Cɉ6., 1869. 4 Kartlis Tsxovreba. Kauçxiúvilinin nԥúri. Tbilisi, 1955, I cild (gürcü dilindԥ); histoire de la Georgie, trad. M.Brosset. St.-P., 1849; Gürcüstan mԥnbԥlԥrindԥ Azԥrbaycan tarixinԥ dair materiallar haqq nda daha müfԥssԥl mԥlumat üçün b a x: L.M.Melikset-Bek. Gürcü mԥnbԥlԥri "Azԥrbaycan tarixinԥ dair mԥnbԥlԥrin icmal ” mԥcmuԥsindԥ, II burax l ú, Bak , 1939. 5 Ɇ.ɋɚɛɢɧɢɧ. ɉɨɥɧɨɟ ɠɢɡɧɟɨɩɢɫɚɧɢɟ ɫɜɹɬɵɯ ɝɪɭɡɢɧɫɤɨɣ ɰɟɪɤɜɢ, ɱ. I, II. ɋɉɛ., 1871-1872; Qԥdim gürcü agioqraf k ԥdԥbiyyat abidԥlԥri. Gürcü mԥtninin tԥrcümԥçisi, tԥnqidçisi vԥ ona müqԥddimԥ yazan Gürcüstan EA-nm akademiki K.S.Kekelidzedir. Tbilisi, 1954-1956. 6 Annales quos scripsit Aby Djafar Mohammed Ibn D'arir at-Tabari. Ed. M.J. de Goeje, ser. I-IU, Lugduni Batavorum, 1879-1901 (sonrak sԥhifԥlԥrdԥ bu mԥnbԥ ԥt-Tԥbԥri göstԥrilԥcԥkdir). Onun haqq nda bax: ȼ.ɂ.Ȼɟɥɹɟɜ. Ⱥɪɚɛɫɤɢɟ ɢɫɬɨɱɧɢɤɢ ɩɨ ɢɫɬɨɪɢɢ ɬɭɪɤɦɟɧ ɢ Ɍɭɪɤɦɟɧɢɢ IX-XIIl ɜɜ., ɫɬɪ. 21-23; ɇ.Ⱥ.Ɇɟɞɧɢɤɨɜ. ɉɚɥɟɫɬɢɧɚ ɨɬ ɡɚɜɨɟɜɚɧɢɹ ɟɟ ɚɪɚɛɚɦɢ ɞɨ Ʉɪɟɫɬɨɜɵɯ ɩɨɯɨɞɨɜ, ɫɬɪ. 35-138; R. Paret. At-Tabari. EI, IV, 607-608; C.Broc Kelmann. Geschichte der Arabischen Litterature, I, p. 142-143; Supplementband (SB), I, 217-218. 19 Azԥrbaycan n tԥdqiq etdiyimiz dövrünün siyasi tarixinԥ dair ԥsas mԥnbԥdir. Ayr -ayr ölkԥ vԥ ya vilayԥtlԥrin tarixi úԥrh edilԥrkԥn material n çoxlu÷u vԥ dԥqiqliyi, hԥmçinin xilafԥt daxilindԥ baú vermiú üsyan vԥ xalq hԥrԥkatlar haqq nda verilԥn mԥlumat - bütün bunlar ԥt- Tԥbԥrinin ԥsԥrini birinci dԥrԥcԥli tarixi mԥnbԥlԥr s ras na keçirir. K.Brokkelman ԥt-Tԥbԥrini orta ԥsrlԥrin çox görkԥmli tarixúünas kimi qiymԥtlԥndirԥrԥk yaz r: "Ԥlbԥttԥ, o, müstԥqil düúüncԥli bir mütԥfԥkkir olmam úd r, lakin çox qiymԥtli material n toplan b mühaf zԥ edilmԥsinԥ sԥy göstԥrdiyi üçün biz ona minnԥtdar q" 1 .
ԥvvԥlki müԥlliflԥrin: Ԥbu Abdullah Mԥhԥmmԥd ibn Ömԥr ԥl-Vԥqidi, ԥl-Mԥdayini, Ԥbu Minhԥf, Ԥbu Mԥúԥr vԥ baúqalar n n ԥsԥrlԥrindԥn istifadԥ edԥrԥk verir 2 . Ԥt-Tԥbԥrinin istinad etdiyi müԥlliflԥrin demԥk olar ki, ham s ԥrԥblԥrin istilaç l q sԥfԥrlԥrindԥ (xüsusilԥ Azԥrbaycana) bilavasitԥ iútirak etmiú olduqlar ndan onlar n ԥsԥrlԥrindԥ verilԥn mԥlumat Azԥrbaycan n ԥrԥblԥr tԥrԥfindԥn iú÷al edildiyi dövrün tarixini tԥdqiq etmԥk üçün son dԥrԥcԥ qiymԥtlidir. Ԥt-Tԥbԥrinin ԥsԥrindԥ verilԥn mԥlumat VII-IX ԥsrlԥrdԥ Azԥrbaycan n siyasi tarixinin mԥnzԥrԥsini tԥsԥvvür etmԥyԥ imkan verir, Ԥt-Tԥbԥrinin Azԥrbaycan xürrԥmilԥrinin Xilafԥtԥ qarú üsyan n xarakterizԥ edԥn materiallar , xԥlifԥ ԥl-Mötԥsim dövründԥ ԥrԥb ordular n n baú komandan Afúin Heydԥr ibn Kavusun fԥaliyyԥti, onun Babԥklԥ ԥlaqԥlԥri, Babԥklԥ vԥ Tԥbԥristan hakimi Mԥzyarla dan ú qlar , Babԥk qalib gԥldiyi tԥqdirdԥ Xilafԥti devirmԥk vԥ parçalamaq planlar , habelԥ Babԥkin Bizans imperatoru Feofillԥ yaz úmas haqq ndak mԥlumat xüsusilԥ qiymԥtlidir. Ԥt-Tԥbԥrinin mԥlumat Xilafԥtin siyasi hԥyat nda türklԥrin rolu vԥ Azԥrbaycanda 1 C.Brockelmann. GAL, I, 142. 2 Ԥt-Tԥbԥri. I, 2647; II, 3397; II, 343, 635, 896 vԥ sonrak sԥhifԥlԥr; III, 3037; Kytab al-Fihrist, 2 Bde, Leipzig, 1871-1872, p. 98-99 (sonrak sԥhifԥlԥrdԥ bu mԥnbԥ ԥl- Fihrist göstԥrilԥcԥkdir. EI, IV-dԥ "Ԥl-Vԥqidi mԥqalԥsinԥ bax; Ԥli Ԥdhԥm. Bԥ'z mu’arrixey ԥl-øslam. Ԥl-Qahirԥ, sԥh. 17-18.
20 onlar n fԥaliyyԥti haqq nda da mühüm material verir. Azԥrbaycanda sülalԥ vԥ mütԥqԥlliblԥr - ayr -ayr vilayԥtlԥrin vԥ feodal dövlԥtlԥrinin hakimlԥri haqq nda ԥt-Tԥbԥrinin verdiyi mԥlumat da maraql d r. Hԥmin feodal dövlԥtlԥrindԥn biri IX ԥsrin sonlar nda yaranm ú Sacilԥr dövlԥtidir. Lakin ԥt-Tԥbԥrinin ԥsԥri 302 (914-915)-ci illԥrdԥ baú vermiú hadisԥlԥrin tԥsviri ilԥ qurtar r: odur ki, biz Sacilԥr dövlԥtinin sonrak taleyi haqq ndak mԥlumat ԥt-Tԥbԥrinin davamç s Arib ibn Sԥd ԥl- Kurtubinin "Silat tarix ԥt-Tԥbԥri" 1 adl ԥsԥrindԥn öyrԥnirik. Ԥbu-l-Abbas Ԥhmԥd ibn Yԥhya ibn Cabir ԥl-Bԥlazurinin (892- ci ildԥ ölmüúdür) "Kitab fütuh-ԥl-buldan" ("Ölkԥlԥrin fԥthi kitab ") 2 ԥsԥri dԥ bizim tԥdqiqat m z üçün qiymԥtli mԥnbԥlԥrdԥndir. Ԥl-Bԥlazuri sadԥcԥ kompilyator olmam úd r. O, tarixúünas istedad na malik oldu÷u üçün istifadԥ etdiyi úifahi mԥlumata tԥnqidi surԥtdԥ yanaúaraq, bunlar n içԥrisindԥn daha mötԥbԥr olanlar seçmiúdir. "Kitab fituh ԥl-buldan" n mԥziyyԥti oras ndad r ki, bu ԥsԥr, ø.Y.Kraçkovski demiúkԥn, "quru bir hԥrbi tarix deyildir. Ԥl- Bԥlazuri ԥhali vԥ mühacirԥt haqq ndak yerli mԥlumat diqqԥtlԥ toplay rd . O, dԥftԥrxanalarda ԥrԥb dilinin iúlԥnmԥsi, vergilԥr, sikkԥ iúlԥri, ԥrԥb hürufat n n tarixi haqq nda tam tԥfsilat ilԥ bir s ra tarixi mԥlumat verir" 3 . Ԥl-Bԥlazurinin Azԥrbaycan vԥ Arran haqq nda, ԥrԥb ordular n n bu ölkԥlԥrԥ hԥrbi yürüúlԥri, Azԥrbaycan vilayԥt vԥ úԥhԥrlԥrinin hakimlԥri ilԥ ԥrԥb hԥrbi rԥislԥrinin ba÷lad qlar 1 Arib ibn Sa'd al-Katib al-Kortobi. Tabari continiatus. Ed. M.J. de Goeje, 1871 (sonrak sԥhifԥlԥrdԥ bu mԥnbԥ Arib göstԥrilԥcԥkdir). Hԥmçinin bax: M.X.ùԥrifli. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 22-23. 2 Kitab futuh al-Buldan. Liber expugnationis regionum. Ed. M.J. de Goeje, Leiden, 1870 (sonrak sԥhifԥlԥrdԥ bu mԥnbԥ ԥl-Buldan göstԥrilԥcԥkdir). Ԥl- Bԥlazuri haqq nda b a x: ȼ.ɂ.Ȼɟɥɹɟɜ. Ⱥɪɚɛɫɤɢɟ ɢɫɬɨɱɧɢɤɢ ɩɨ ɢɫɬɨɪɢɢ ɬɭɪɤɦɟɧ ɢ Ɍɭɪɤɦɟɧɢɢ IX-XIII ɜɜ., ɋɌɊ
, 18-19; ɂ.ɘ.Ʉɪɚɱɤɨɜɫɤɢɣ. Ⱥɪɚɛɫɤɚɹ ɝɟɨɝɪɚɮɢɱɟɫɤɚɹ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɚ, ɫɬɪ. 35, 154-156, 158, 161, 206, 208, 302; ɏ.Ⱥ.Ɋ.Ƚɢɛɛ. Ⱥɪɚɛɫɤɚɹ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɚ, ɫɬɪ. 56; C.H.Becker. Al-Beladhori, EI, I, 624- 625; C.Brockelmann. GAL, I, 141-142 3 ɂ.ɘ.Ʉɪɚɱɤɨɜɫɤɢɣ. ɂɡɛɨɪ. ɋɨɱ., ɬ. IV, ɫɬɪ. 156. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|