12
Belԥliklԥ, tԥsdiq olunur ki, iki Moisey olmuúdur. Mxitar Qoú
yaz r ki, "Tarix"in müԥllifi Moisey Dasxuranl d r vԥ o, "alban
sülalԥsi haqq nda mükΩmmΩl (kursiv bizimdir - Z.B.) hesabat
yazm úd r"
1
. Kirakos Qandzaketsi Moisey Kalankatuklunu X ԥsr
müԥllifi hesab edir
2
. Görünür ki, N.Akinyan son mԥlumata
ԥsaslanaraq bu nԥticԥyԥ gԥlmiúdir ki, "Tarix"in müԥllifi yaln z bir
Moisey olmuúdur. Lakin hans Moisey? O yaz r ki, "XII vԥ XIII
ԥsrlԥrdԥ tarix oxucular bu namԥlum müԥllifin kim oldu÷unu bilmԥk
istԥdikdԥ, tԥbii olaraq, belԥ bir nԥticԥyԥ gԥlirdilԥr ki, alban tarixçisi
yaln z Albaniya katolikosudur. Ԥgԥr belԥdirsԥ, onda hԥmin tarixçi
sonuncu katolikos "Moisey ola bilԥr" ("Tarix"in sonuna bax)
3
.
Ç.Dovsett belԥ hesab edir ki, "Kalankatuklu tԥxԥllüsü
Kalankatukdak Moisey monast r n n ad ndan götürülmüúdür.
Dasxuran isԥ onun do÷ma kԥndidir. Belԥliklԥ, biz belԥ bir nԥticԥyԥ
gԥlԥ bilԥrik ki, Moisey Kalankatuklu vԥ Moisey Dasxuranl eyni bir
adamd r"
4
. Lakin sonralar Ç.Dovsett Dasxuranl tԥxԥllüsünԥ üstünlük
üstünlük verir
5
.
T.ø.Ter-Qriqoryan bu fikirdԥdir ki, "Tarix"in müԥllifi ikidir:
biri VII ԥsrԥ qԥdԥr baú vermiú hadisԥlԥri tԥsvir edԥn, daha do÷rusu,
Tarix"in ilk iki hissԥsinin müԥllifi olan Moisey Kalankatuklu, biri dԥ
ona üçüncü hissԥni ԥlavԥ edԥn Moisey Dasxuranl
6
".
Z.ø.Yampolski "Tarix"in N.Akinyan vԥ Ç.Dovsettin hesab
etdiklԥri kimi eyni bir Moisey (Kalankatuklu - Dasxurantl )
tԥrԥfindԥn tԥrtib edildiyi, yaxud Moisey adl iki baúqa-baúqa müԥllif
oldu÷u mԥsԥlԥsindԥn bԥhs edԥrԥk yaz r ki, gԥtirilԥn dԥlillԥr
1
Ɇɯɢɬɚɪ Ƚɨɲ. Ⱥɥɛɚɧɫɤɚɹ ɯɪɨɧɢɤɚ, ɫɬɪ. 8; C.J.F.Dowsett. The Albanian
Chronicle of Mkhitar Gosh. BSOAS, XXl/3, 1958, p. 476.
2
Ʉ.Ƚɚɧɞɡɚɤɟɰɢ. ɂɫɬɨɪɢɹ, ɫɬɪ.15."Çox qԥribԥdir ki,Vanakan n úagirdi
K.Qandzaketsi Dasxurantl n n ad n çԥkmir. O, ümumiyyԥtlԥ, ad çԥkmir, sadԥcԥ
olaraq "A÷van tarixi"ni yazan adam" deyir.
3
N.Akinyan. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 30.
4
C.J.F.Dowsett. The Albanian Chronicle of Mkhitar Gosh. BSOAS, XXI/3,
1958, p. 476.
5
History, p.XIX.
6
T.ø.Ter-Qriqoryan. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, vԥr. 91.
13
hԥqiqԥtdԥn uzaqd r, çünki bu vaxta qԥdԥr "Tarix"in
tԥdqiqatç lar ndan heç biri ԥsԥrin ԥvvԥlinԥ yaxú diqqԥt
yetirmԥmiúlԥr. Halbuki ԥsԥrin ԥvvԥli onun müԥlliflԥrinin ad n dԥqiq
göstԥrir
1
. Z.ø.Yampolski "Tarix"in VII ԥsrԥdԥk mԥlumat olan
hissԥsinԥ istinad edir vԥ deyir ki, hԥmin hissԥdԥ hadisԥlԥrin úahidi
olan adam n belԥ bir qeydi vard r. "Bu sözlԥri yazan mԥn, Adrian siz
oxuculardan xahiú edirԥm ki, mԥn hԥqiri xat rlayas n z”
2
.
Z.ø.Yampolskinin f krincԥ, yaz n n üzünü köçürԥn adam "Tarix"in ilk
fԥsillԥrindԥn birinԥ Adrian n sözlԥrini heç cür art ra bilmԥzdi: demԥli,
Adrian "Tarix"in ԥn mötԥbԥr müԥlliflԥrindԥn biridir
3
. Z.ø.Yampolski
öz nԥticԥsini ԥsasland rmaq üçün Adrian n özü haqq nda dan úd ÷
hissԥdԥn yuxar da gԥtirdiyimiz ifadԥni xat rlad r: "Kalankatuk kԥndi
hԥmin Uti vilayԥtindԥdir ki, mԥn özüm dԥ oradanam"(ɢ ɧɦɢɧ ɣɍɬɢ
ɝɚɜɚɪɢ ɣɨɪɦɟ ɟɜ ɟɫ) vԥ sonra da "bizim Albaniya ölkԥsindԥ"
4
.
Zԥnnimizcԥ, Z.ø.Yampolskinin gԥtirdiyi dԥlillԥrin ԥlavԥ
sübutlara ehtiyac vard r, çünki "bu sözlԥri yazan Adrian" yaln z
ԥsԥrin üzünü köçürmüú, daha do÷rusu, surԥtç xaran olmuúdur.
Surԥtç xaran n öz ad n ԥlyazmasma ԥlavԥ etmԥsi adi bir hald r vԥ
ԥlbԥttԥ, buradan belԥ bir nԥticԥ ç xarmaq olmaz ki, o, mütlԥq müԥllif
olmal d r. Bizԥ belԥ gԥlir ki, "Tarix"in müԥllifi mԥsԥlԥsindԥ T.ø.Ter-
Qriqoryan n ç xard ÷ nԥticԥlԥrlԥ raz laúmaq, baúqa sözlԥ, "Tarix"
müԥllifinin iki nԥfԥr - Moisey Kalankatuklu vԥ Moisey Dasxuranl
oldu÷ nu etiraf etmԥk laz md r.
Bԥzi tԥnqidçilԥr "Tarix" müԥlliflԥrinin ԥmԥyini laz m nca
qiymԥtlԥndirmԥyԥrԥk, belԥ hesab etmiú vԥ edirlԥr ki, hԥmin ԥsԥr
ermԥni dilindԥ olan müxtԥlif mԥnbԥlԥrdԥn götürülmüú uydurma
mԥlumat vԥ materiallar mԥcmusundan ibarԥtdir. Lakin N.Y.Marr
32
,
1
Z.ø.Yampolski. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 150.
2
ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 98/72.
3
Z.ø.Yampolski. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 150-151.
4
ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 93/70. Müqayisԥ et. Z.ø.Yampolski. Sitat gԥtirilԥn
ԥsԥri.
14
K.Patkanov
1
, K.ùahnazaryan
2
vԥ digԥr tԥdqiqatç lar "Tarix"in
material n gürcü vԥ ermԥni dillԥrindԥ yaz lm ú müvaf q mԥnbԥlԥrlԥ
müqayisԥ etmԥk yolu ilԥ belԥ bir nԥticԥyԥ gԥlmiúlԥr ki, "Tarix"
Azԥrbaycan tarixinԥ dair mühüm bir mԥnbԥdir vԥ bu ԥsԥrdԥ úԥrh
edilԥn hadisԥlԥr tamamilԥ sԥhih vԥ mötԥbԥrdir.
Bizim tԥdqiqat m z üçün "Tarix"in ikinci vԥ üçüncü hissԥlԥri
maraql d r. Burada M.Kalankatuklu VII-IX ԥsrlԥrdԥ Azԥrbaycan n
iqtisadi vԥ siyasi vԥziyyԥti haqq nda zԥngin material verir. økinci
hissԥdԥ Mehranilԥr sülalԥsinin Arranda meydana gԥlmԥsi, knyaz
Cavanúirin fԥaliyyԥtini ԥks etdirԥn VII ԥsr hadisԥlԥri haqq ndak
mԥlumat qiymԥtlidir. "Tarix"in 23 fԥsildԥn ibarԥt olan üçüncü hissԥsi
alban vԥ qriqoryan kilsԥlԥrinin qarú l ql münasibԥtlԥrinԥ hԥsr
edilmiúdir; burada hԥmin kilsԥlԥrin ԥsrlԥrlԥ davam etmiú
mübarizԥsini ԥks etdirԥn alban kilsԥ y ÷ ncaqlar n n qanun vԥ
qԥrarlar na dair material verilir.
"Tarix"in rusca tԥrcümԥsinԥ daxil olmay b bir çox
tԥdqiqatç lara tan ú olmayan bir parça xüsusilԥ maraql d r. Hԥlԥ
T.ø.Ter-Qriqoryan yazm úd ki, çat úmayan vԥrԥqlԥrin "Tarix"in nԥúr
olunan mԥtnlԥrinԥ daxil edilmԥsi Dasxuranl n n xronologiyas nda
olub bu vaxtadԥk izah edilmԥmiú uy÷unsuzluqlar aradan qald r r
3
.
Ç.Dovsett dԥ bu cԥhԥtԥ diqqԥt yetirmiú vԥ haql olaraq göstԥrmiúdir
ki, çat úmayan bu parçan n ԥhԥmiyyԥtini bütün alimlԥr etiraf
etmԥlidirlԥr
4
. Hԥmin burax lm ú parçada bu vaxtadԥk mԥnúԥyi ayd n
olmayan alban knyaz Sԥhl ibn Sumbat n genealogiyas verilir; bu
parça, hԥmçinin Babԥkin ԥrԥb vԥ Bizans mԥnbԥlԥrindԥ göstԥrilԥn
ԥsiral nma tarixini tԥsdiq edir. Beylԥqanl lar (pavlikianlar) haqq nda
olan materiallar bizi vadar edir ki, pavlikianlar hԥrԥkat mԥsԥlԥsini,
habelԥ Arranda hakimiyyԥti ԥlԥ keçirmԥzdԥn qabaq knyaz Yesai Ԥbu
1
Y.Mapp. Rus sözü "salo" haqq nda, sԥh. 70-72.
2
ɉɪɟɞɢɫɥɨɜɢɟ ɤ "ɂɫɬɨɪɢɢ Ⱥɝɜɚɧ".
3
K.ùaxnazaryan. M.Kalankatuklunun "A÷van tarixi"nԥ müqԥddimԥ. Paris,
1860 (ermԥni dilindԥ).
4
C.J.F.Dowsett. A.Neglested Passage..., p. 468.
Dostları ilə paylaş: |