Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
15 Musan n mübarizԥ etdiyi üsyan vԥ basq nlar mԥsԥlԥsini yenidԥn nԥzԥrdԥn keçirԥk 1 . Qeyd etmԥk laz md r ki, Ç.Dovsett tԥrԥfindԥn nԥúr edilmiú "Tarix" K.Patkanovun nԥúrindԥn ԥsasl surԥtdԥ fԥrqlԥnir. K.Patkanov J.ùaxatuniyԥ mԥxsus tԥkcԥ bir ԥlyazmas n n surԥtindԥn köçürülmüú materialdan istifadԥ edԥrԥk "Tarix"i rus dilinԥ tԥrcümԥ etmiúdir. Ç.Dovsett isԥ "Tarix"i ingilis dilinԥ tԥrcümԥ edԥrkԥn dünyan n kitab saxlan lan müxtԥlif yerlԥrindԥ vԥ xüsusi kitabxanalarda olan, demԥk olar ki, bütün ԥlyazmalar n (40-a yax n), hԥmçinin nԥúr olunmuú mԥtnlԥri bir-biri ilԥ tutuúdurmuúdur. Buna görԥ dԥ, nԥ qԥdԥr ki, "Tarix"in tԥnqidi mԥtninin rus dilinԥ tԥrcümԥsi çap olunmay b, ԥn yaxú s , tԥdqiqat üçün Ç.Dovsettin nԥúrindԥn istifadԥ etmԥkdir. Tԥdqiqat m zda istifadԥ etdiyimiz eyni dԥrԥcԥdԥ mühüm mԥnbԥlԥrdԥn biri dԥ Sebeosun "ømperator ørakl n tarixi"dir 2 . Bu
ԥsԥrdԥ Sebeosun úԥrhinin ԥsas n ԥrԥb istilalar n n úahidi olmuú adamlar n dilindԥn úԥrh edilԥn hadisԥlԥr tԥúkil edir; Sebeos VII ԥsrin birinci yar s nda baú vermiú hadisԥlԥri tԥsvir edԥrkԥn yaz r: "Biz bütün bunlar taciklԥrin (ԥrԥblԥrin) ԥsir apard qlar adamlardan eúitmiúik. Bunlar n ham s n onlar bir úahid kimi özlԥri dan ú rd lar" 3 . Sebeos öz ԥsԥrindԥ Sasanilԥr tarixinin q sa xülasԥsini verir. Sebeos imperator ørakl n Azԥrbaycan ԥrazisinԥ hԥrbi sԥfԥrlԥrinԥ xüsusi diqqԥt yetirmiú, ԥrԥblԥr tԥrԥfindԥn istila olunmuú Zaqafqaziya ölkԥlԥrindԥ islam dininin yay lmas mԥsԥlԥsinԥ dԥ çox yer vermiúdir. Sebeos öz "Tarixi"nin eram z n 661-ci ilindԥ, xԥlifԥ Müaviyԥnin hakimiyyԥt baú na gԥlmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar olan hadisԥlԥrin tԥsviri ilԥ qurtar r. 1 Z.M.Bünyadov. Bir daha Moisey Kalankatuklunun "A÷van tarixi"nin nԥúr olunmam ú sԥhifԥlԥri haqq nda, sԥh. 3-9. 2 Ʉ.ɉ.ɉɚɬɤɚɧɨɜ. Ȼɢɛɥɢɨɝɪɚɮɢɱɟɫɤɢɣ ɨɱɟɪɤ ɚɪɦɹɧɫɤɨɣ ɢɫɬɨɪɢɱɟɫɤɨɣ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɵ. ɋɉɛ., 1880, ɫɬɪ. 36-38. 3 ɂɫɬɨɪɢɹ ɢɦɩɟɪɚɬɨɪɚ ɂɪɚɤɥɚ, ɫɬɪ. 122. 16 Gevondun "Xԥlifԥlԥr tarixi" 1 ԥsԥri dԥ bizim tԥdqiqat m z üçün çox faydal olmuúdur. Bu ԥsԥr müԥllifin özünün bilavasitԥ úahidi vԥ müasiri oldu÷u VIII ԥsrin son rübündԥki hadisԥlԥrinin úԥrhi ilԥ bitir. Gevondun bütün "Tarix"i tԥxminԥn 127 il ԥrzindԥ: Müaviyԥnin xԥlifԥliyԥ baúlamas ndan (661) katolikos Stepannosun seçildiyi ilԥdԥk (788) olan dövrdԥ Zaqafqaziyada baú vermiú hadisԥlԥri ԥhatԥ edir. Bu ԥsԥrdԥ Gevond ԥrԥblԥrin yaln z talan mԥqsԥdilԥ vԥ islam yaymaq üçün Azԥrbaycan vԥ Ermԥnistana ilk hücumlar ndan dan ú r; daha sonra ԥrԥblԥrin albanlar , ermԥnilԥri vԥ Qafqaz n digԥr xalqlar n özlԥrinԥ tabe etmԥlԥrindԥn, onlar n ermԥnilԥr, yunanlar xԥzԥrlԥrlԥ etdiklԥri müharibԥlԥrdԥn bԥhs edir. "Tarix"in bu hissԥsindԥ Gevondun verdiyi mԥlumat xüsusilԥ maraql d r; çünki burada o, xԥzԥrlԥr haqq nda baúqa mԥnbԥlԥrdԥn bizԥ mԥlum olmayan tarixi tԥfsilatlardan xԥbԥr verir 2 . Gevond öz "Tarixi"ndԥ Zaqafqaziya xalqlar barԥsindԥ ԥrԥblԥrin yeritdiklԥri siyasԥti izah edir, öz a÷al qlar n möhkԥmlԥndirmԥk üçün ԥrԥblԥrin da÷ lm ú úԥhԥrlԥri bԥrpa etmԥlԥrindԥn, yeni qala divarlar tikmԥlԥrindԥn, dayaq mԥntԥqԥlԥri yaratmalar ndan, yeni úԥhԥrlԥr salmalar ndan, ԥrԥblԥr zaman nda ticarԥtin tԥrԥqqisindԥn dan ú r. Gevondun "Tarix"i VII- VIII ԥsrlԥrdԥ Zaqafqaziya, Bizans vԥ Xԥzԥr xaqanl ÷ n n iqtisadi vԥziyyԥtini öyrԥnԥnlԥr üçün dԥ maraql d r. Bu "Tarix"dԥ bütün hadisԥlԥr xԥlifԥlԥrdԥn Ԥbu Bԥkr, Ömԥr vԥ Osman n fԥaliyyԥti ilԥ ԥlaqԥdar surԥtdԥ úԥrh olunur. Azԥrbaycanda baú vermiú tarixi hadisԥlԥrin izah Gevondun vԥzifԥsinԥ bilavasitԥ aid olmasa da, Gevond hԥmin hadisԥlԥrdԥn kԥnarda qalm r. "Tarix"dԥ Azԥrbaycan ԥrazisinԥ xԥzԥrlԥrin da÷ d c qԥf l hücumlar ndan parlaq sԥhnԥlԥr tԥsvir edilir. Katolikos VI øohan Drasxanakertlinin (897-925) "Ermԥnistan tarixi"ndԥ Ermԥnistanda Sacilԥr sülalԥsi nümayԥndԥlԥrinin fԥaliyyԥti 1 K.ɉ.ɉɚɬɤɚɧɨɜ. Ȼɢɛɥɢɨɝɪɚɮɢɱɟɫɤɢɣ ɨɱɟɪɤ ɚɪɦɹɧɫɤɨɣ ɢɫɬɨɪɢɱɟɫɤɨɣ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɵ. ɋɉɛ., 1880, ɫɬɪ. 33-34. 2 Ʉ.ɉ.ɉɚɬɤɚɧɨɜ. ɉɪɟɞɢɫɥɨɜɢɟ ɤ "ɂɫɬɨɪɢɢ ɯɚɥɢɮɨɜ ɜɚɪɞɚɩɟɬɚ Ƚɟɜɨɧɞɚ”. ɋɉɛ., 1882, ɫɬɪ. VII; yenԥ onun: Ȼɢɛɥɢɨɝɪɚɮɢɱɟɫɤɢɣ ɨɱɟɪɤ…, ɫɬɪ. 34 17 haqq nda geniú mԥlumat vard r. Tԥsvir etdiyi hadisԥlԥrin demԥk olar ki, ham s n n iútirakç s olan katolikos VI øohan Sacilԥrin Ermԥnistan sԥfԥrlԥrindԥn, yerli hakimlԥrlԥ, xüsusilԥ Baqratilԥrlԥ onlar n siyasi ԥlaqԥlԥrindԥn ԥtrafl dan ú r 1 . X ԥsr müԥllifi Foma Artsruninin "Artsruni xanԥdan n n tarixi” 2 ԥsԥrindԥ bizi "Sanarlar aras nda nԥlԥr baú verdiyi haqq nda" 10-cu fԥsil maraqland r r. Sanar tayfalar hԥlԥ IX ԥsrdԥ Arran n úimal hissԥsindԥ qԥbilԥ icmalar úԥklindԥ yaúay rd lar: heç bir yadelli hakimiyyԥt tan m r, Bu÷an n komandas alt nda olan ԥrԥb qoúunlar na qarú rԥúadԥtlԥ vuruúurdular. Ad çԥkilԥn fԥsildԥ Beylԥqan hakimi knyaz Yesai Ԥbu Musa ilԥ xilafԥtdԥn ayr lm ú Azԥrbaycan vԥ Gürcüstan itaԥt alt na alma÷a cԥhd edԥn Bu÷a aras nda baú vermiú says z-hesabs z vuruúmalar tԥsvir olunur. Sacilԥr dövlԥtinin tarixini vԥ onlann Ermԥnistanda yeritdiyi siyasԥti öyrԥnmԥk üçün Stepannos Taronskinin (Asogikin) "Ümumi tarix" 3
ԥsԥrdԥ Baqratilԥr xanԥdan n n 885-ci ildԥn 1004-cü ilԥdԥk 119 illik tarixi, daha do÷rusu, bu sülalԥnin yeddi nümayԥndԥsinin hakimiyyԥt dövrü tԥsvir olunur. Yusif ibn Ԥbu Sac n Ermԥnistan sԥfԥrlԥri, Ermԥnistan, Gürcüstan vԥ Arran ԥrazilԥrindԥ müxtԥlif sülalԥlԥrԥ qarú onun mübarizԥsi ԥtrafl úԥrh edilir. Bu göstԥrilԥn mԥnbԥlԥrdԥn ԥlavԥ, Babԥkin rԥhbԥrliyi ilԥ Azԥrbaycan xürrԥmilԥrinin üsyan na aid mԥsԥlԥlԥrin, habelԥ ùimali Azԥrbaycana aid bԥzi sosial-iqtisadi mԥlumat n tԥdqiqindԥ Vardan n 1 Histoire d'Armenie par le patriarche Jean VI dit Jean Catholios..., Paris, 1841; Ʉ.ɉ.ɉɚɬɤɚɧɨɜ. Ȼɢɛɥɢɨɝɪɚɮɢɱɟɫɤɢɣ ɨɱɟɪɤ ɚɪɦɹɧɫɤɨɣ ɢɫɬɨɪɢɱɟɫɤɨɣ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɵ. ɋɉɛ., 1880, ɫɬɪ. 35; M.X.ùԥrifli. Sacilԥr dövlԥti, sԥh. 23. 2 Th. Ardzrouni. X-e S. Histoire des Ardzrouni, tr. par M.Brosset Collection Historiens Armeniens, t. I, St.-P., 1874 (sonrak sԥhifԥlԥrdԥ bu mԥnbԥ Arstruni göstԥrilԥcԥkdir). K.P.Patkanov. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 35-36. 3 ɋɬɟɩɚɧɧɨɫ Ɍɚɪɨɧɫɤɢɣ (Acoruk). ȼɫɟɨɛɳɚɹ ɢɫɬɨɪɢɹ. Ermԥnicԥdԥn N.Emin tԥrcümԥ etmiúdir. M., 1864; Ʉ.ɉ.ɉɚɬɤɚɧɨɜ. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 37- 38.
Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|