AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
BOTANİKA İNSTİTUTU
Əlyazması hüququnda
SAMİRƏ CƏFƏR qızı SALAYEVA
AZƏRBAYCANIN XƏZƏRYANI BÖLGƏLƏRİNƏ MƏXSUS
ABORİGEN ÜZÜM SORTLARI VƏ YABANI
FORMALARININ GENETİK MÜXTƏLİFLİYİNİN
ÖYRƏNİLMƏSİ
03.00.15 -
Genetika
Biologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi
almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiyanın
A V T O R E F E R A T I
BAKI – 2011
2
Dissertasiya işi Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Genetik
Ehtiyatlar İnstitutunun “Meyvə bitkiləri” laboratoriyasında və
Fransanda INRA-nın Üzüm və Şərab Elmləri İnstitutunun “Üzümün
ekofiziologiyası və funksional genomu” laboratoriyasında yerinə
yetirilmişdir.
Elmi rəhbər:
biologiya
elmləri doktoru, professor
E.M.AXUNDOVA
Rəsmi opponentlər: akademik
U.K.ƏLƏKBƏROV
biologiya
elmləri doktoru
İ.M.ŞAHMURADOV
Aparıcı təşkilat: Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Əkinçilik İnstitutu,
“Bitki
seleksiyası” şöbəsi
Dissertasiyanın müdafiəsi «_7___» «__10________» 2011-ci il saat ___
da Azərbaycan MEA Botanika İnstitutunun nəzdində fəaliyyət
göstərən D.01.061. Dissertasiya Şurasının yığıncağında aşağıdakı
ünvanda keçiriləcəkdir.
Ünvan: Bakı şəhəri, AZ1073, Badamdar şossesi 40
Dissertasiya ilə Azərbaycan Respublikası MEA-nın Botanika
İnstitutunun kitabxanasında tanış olmaq olar.
Dissertasiyanın avtoreferatı «____» «___________» 2011-ci il tarixində
göndərilmişdir.
D.01.061 Dissertasiya
Şurasının elmi katibi,
biologiya elmləri doktoru S.C.İBADULLAYEVA
3
GİRİŞ
Mövzunun aktuallığı: Çoxsaylı süfrə və kişmiş sortları ilə təmsil
olunan, şirə, konserv, dərman preparatları, müxtəlif növ qıcqırtma
məhsullarının istehsalında istifadə edilən, həmçinin dekorativ
məqsədlərlə becərilən üzüm bitkisi (Vitis vinifera L.) dünya bazarında
özünəməxsus yer tutur [Commbe, 1992].
Son iki əsr ərzində bir çox alimlər, o cümlədən De Candolle [1855],
Vavilov [1935], Negrul [1965], Zhukovsky [1975], Olmo [1976], Zohary
və Hopf [1993] Qara dəniz, Qafqaz və Xəzər dənizi arasındakı regionun
üzümün ilkin mümkün mənşə mərkəzi kimi münasibliyini göstərmişlər.
Yerli şəraitə adaptasiya etmiş aborigen üzüm sortlarının (V. vinifera L.
ssp. sativa) varlığı, tipik tüklü (typica Negr.) və tüksüz yarpaqlı
(aberrans Negr.) növmüxtəliflikləri ilə təmsil olunan yabanı üzüm
formalarının (V. vinifera ssp. sylvestris Gmel.) geniş yayılması, habelə
tarixi məlumatlar və arxeoloji qazıntıların nəticələri Azərbaycanın
üzüm bitkisinin (V. vinifera) mənşə mərkəzlərindən biri olduğunu
göstərir [Ampeloqrafiya, 1973].
Üzüm bitkisinin yetişdirilməsinin uzunmüddətli tarixi, xüsusilə, bu
bitkinin qələmlərlə çoxaldılma üsulu bir çox biotiplərin, hətta sortların
tanınmamasına və/ya dünyanın müxtəlif regionlarında fərqli adlarla
identifikasiya olunmasına gətirib çıxartmışdır [Vignani et al., 2002].
Respublikamızın ərazisində yayılmış, morfoloji əlamətlərinə görə
bir-birindən fərqlənən, ətraf mühitin mənfi amillərinə davamlı yabanı
üzüm formaları, həmçinin yerli istifadəyə, uzunmüddətli saxlanılma,
daşınma və qurudulmaya yararlı, yüksək keyfiyyətli süfrə və şərab
sortları [Ampeloqrafiya, 1973; Negrul, 1946] qiymətli genetik
dəyişkənliyin potensial mənbəyi kimi istifadə üçün qorunub
saxlanılmalıdır. Mövcud genetik dəyişkənliyin qorunub saxlanılması və
gələcəkdə effektiv istifadəsi üçün, ilkin olaraq, onun qiymətləndirilməsi
və yayılma səviyyəsinin təyini (üzüm nümunələrinin identifikasiyası,
pasportlaşdırılması, sortlar və yabanı formalar arasında genetik
yaxınlığın təyin olunması) tələb olunur.
Müasir dövrdə istifadəsi geniş vüsət almış molekulyar marker
texnologiyaları, Vitis vinifera növünə məxsus üzüm nümunələri arasında
filogenetik əlaqələri təyin etməklə, genetik müxtəlifliyin tədqiqi,
genotiplərin identifikasiyası, rüşeym plazmasının qiymətləndirilməsi,
genom xəritələrinin təşkili kimi məsələlərin həllində ən etibarlı və
səmərəli üsullardandır [Miguel et al., 2008; Maia, 2009; Kayani, 2008;
Myles et al., 2010]. Ampeloqrafiya ilə molekulyar-genetik analizin