Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ

5

Sonralar tԥkcԥ azԥrbaycanl lar ad  ilԥ mԥúhur olan ümumi

etnik qrup ԥsԥrdԥ úԥrti olaraq ümumi termin mԥnas nda "türklԥr"

deyԥ adland r lm úd r.

Marksizm-leninizm klassiklԥrinin ԥsԥrlԥri: müxtԥlif ictimai

iqtisadi formasiyalar n mԥhsuldar qüvvԥlԥri vԥ istehsal münasibԥtlԥri

haqq ndak  nԥzԥriyyԥ, xalqlar n ԥmԥlԥgԥlmԥ proseslԥri mԥsԥlԥlԥrinԥ

dair müddԥalar vԥ xüsusilԥ dissertasiyanm mövzusuna çox  yax n

olub ùԥrqdԥki feodalizmԥ, ùԥrq istibdad hakimiyyԥtinin vԥzifԥlԥrinԥ

vԥ ùԥrq ԥkinçiliyindԥ irriqasiyan n roluna dair marksizm leninizm

klassiklԥrinin f kirlԥri bu ԥsԥr üçün metodoloji ԥsas   olmuúdur.

Bu ԥsԥr, sovet úԥrqúünasl ÷  ilԥ xarici úԥrqúünasl ÷ n ԥn yeni

tԥdqiqat nԥticԥlԥri nԥzԥrԥ al naraq, müxtԥlif dillԥrdԥki geniú

mԥnbԥlԥri öyrԥnmԥk ԥsas nda yaz lm úd r. Sitat gԥtirilԥn ԥrԥb

mԥtnlԥri rus transkripsiyas  ilԥ verilmiúdir. ùԥxs adlar , terminlԥr vԥ

co÷raf  adlar ԥlavԥ iúarԥlԥr qoyulmadan sadԥ úԥkildԥ verilir.

Müԥllif ԥsԥrin müzakirԥsindԥ iútirak etmiú aúa÷ da adlar

çԥkilԥnlԥrin ham s na tԥúԥkkürünü bildirmԥyi özünԥ borc bilir:  tarix

elmlԥri doktorlar  Y.A.Belyayev vԥ Z.V.Ançabadze, tarix  elmlԥri

namizԥdlԥri O.A.Ԥfԥndiyev, R.M.Vahidov, Z.ø.Yampolski,

M.S.Nemԥtova, filologiya elmlԥri namizԥdi P.A.Qryazneviç,

Azԥrbaycan SSR Elmlԥr Akademiyas  Tarix ønstitutunun Orta  ԥsrlԥr

úöbԥsinin vԥ Azԥrbaycan Dövlԥt Universiteti Azԥrbaycan  tarixi

kafedras n n ԥmԥkdaúlar , institutun elmi arxivinin müdiri  ù.Ԥliyeva

vԥ Azԥrbaycan SSR Elmlԥr Akademiyas  kitabxanalar nda mövcud

olmayan ԥsԥrlԥrin fotomikrofimlԥrini ç xarmaq  üçün müԥllifin

sifariúlԥrini yerinԥ yetirmԥkdԥ ona böyük kömԥk etmiú SSRI EA

Asiya Xalqlar  ønstitutunun Leninqrad úöbԥsi elmi   kitabxanas n n

elmi katibi V.B.Tretyakova.

---

6

* * *

"Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥrdԥ" kitab  ilk dԥfԥ 1965-ci ildԥ

Azԥrbaycan Elmlԥr Akademiyas  nԥúriyyat  tԥrԥfmdԥn rus dilindԥ

nԥúr olunmuúdur.

1965-ci ildԥ rusca nԥúr olunmuú mԥtnlԥ haz rk  nԥúrin mԥtninin

mԥzmunu demԥk olar ki, eynidir. Yaln z Xürrԥmilԥr hԥrԥkat n n

rԥhbԥri Babԥk haqq nda ԥldԥ edilmiú yeni mԥlumat bu kitaba ԥlavԥ

edilmiúdir.

Ziya Bünyadov

Bak , 1989-cu il

---

7

I FԤSøL

MԤNBԤLԤRøN VԤ øSTøFADԤ EDøLMøù

ԤDԤBøYYATIN XÜLASԤSø

VII ԥsrin birinci yar s n n sonlar nda qüdrԥtli Sasani imperiyas

yenicԥ meydana gԥlmiú Ԥrԥb xilafԥti qoúunlar n n zԥrbԥlԥri alt nda

süqut etdi. Bu imperiyanm tԥrkibinԥ daxil olan bütün ölkԥ vԥ

vilayԥtlԥr Atlantik okean  sahillԥrindԥn Hindistan vԥ Çinԥ qԥdԥr

uzan b gedԥn yeni böyük dövlԥtin bir parças  oldu.

Azԥrbaycan Xilafԥt tԥrԥfindԥn iú÷al edilԥrԥk onun tԥrkibinԥ iki

ԥyalԥt - Azԥrbaycan vԥ Arran ԥyalԥtlԥri úԥklindԥ daxil edildi. Buna

görԥ dԥ Azԥrbaycan ԥrԥb salnamԥçilԥri vԥ co÷rafiyaúünaslar n n

diqqԥtini cԥlb etmiúdi. Azԥrbaycan n VII-IX ԥsrlԥr tarixinԥ dair mate-

riallar n çoxu mԥhz onlar n ԥsԥrlԥrindԥdir. Bundan ԥlavԥ, gürcü vԥ

Bizans müԥlliflԥrinin, habelԥ ermԥni dilindԥ yazan müԥlliflԥrin

ԥsԥrlԥri dԥ Azԥrbaycan tarixinin mԥnbԥlԥrindԥndir. Biz hԥmin

ԥsԥrlԥrdԥki materiallar  tԥnqidi surԥtdԥ müqayisԥ etdikdԥn sonra

Azԥrbaycan n tarixinԥ, iqtisadiyyat na, siyasi vԥziyyԥtinԥ, hԥmçinin

sosial-iqtisadi hԥyat n n digԥr sahԥlԥrinԥ dair çox az mԥlumat ԥldԥ

edԥ bildik.

Azԥrbaycan n VII-IX ԥsrlԥrdԥki vԥziyyԥti haqq nda f kir

yeritmԥyԥ imkan verԥn yeganԥ yerli mԥnbԥ Moisey Kalankatuklunun

(Dasxuranl )

1

"A÷van tarixi" ԥsԥridir.

"A÷van tarixi" ԥsԥrinin ad na ilk dԥfԥ Ermԥnistan katolikosu

Ananiya Mokatsinin (943-967) Xaçenԥ gԥlmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar olaraq

tԥsadüf edilir. Katolikos Xaçenԥ 958-ci ildԥn az sonra Hagiq

1

X ԥsr müԥllifi M.Kalankatuklunun "A÷van tarixi", qԥdim ermԥni dilindԥn

tԥrcümԥ edԥni Ʉ.ɉɚɬɤɚɧɨɜ. CɉȻ., 1861 ;The History of the Caucasian Albaians by

Mouses Dasxuranci. Trans by C.J.F.Dowsett. London. 1961. Sonralar rus vԥ ingilis

dillԥrinԥ tԥrcümԥlԥrin sԥhifԥlԥri birlikdԥ göstԥrilԥcԥkdir.

---

8

Albaniya katolikosu olarkԥn (948-962) gԥlmiúdi

1

. Hagiq xԥbԥr verir

ki,"elԥ ԥvvԥldԥn oldu÷u "A÷van tarixi"ndԥ yaz ld ÷  kimi, ("ɨɪɩɟɫ ɟɜ

ɟɪ ɢ ɫɤɡɛɚɧɟ ɥɟɚɥ ɟɜ ɤɚɪɝɟɚɥ ɢ ɩɚɬɦɭɬ'ɟɚɧ Ⱥɝɭɚɧɢɰ") Müqԥddԥs

Qriqori ad ndan onu Albaniya katolikosu etmiúdir. Hagiq bu tarix

kitab n  yazma÷a baúlayanda eúitmiúdi ki, Albaniya Ermԥnistandan

qabaq xristianl ÷  qԥbul etmiúdir; ancaq Ermԥnistan katolikosu bunu

yazma÷a icazԥ vermԥmiúdi. Ananiya demiúdi ki, bu kitab sԥhih deyil,

çünki "Albaniya - arxiyepiskopluq, Ermԥnistan isԥ -

katolikosluqdur". "Tarix" tԥsadüfԥn ermԥni katolikosunun ԥlinԥ düúür

vԥ o tԥlԥb edir ki, "[albanlar n] xristianl ÷a qԥbul olunmas  haqq nda

orada yaz l b bizԥ laz m olan (yԥni bizԥ ԥlveriúli olan), bizim görmԥk

arzusunda oldu÷umuz mԥlumat  (ɡɨɪ ɫɢɪɟɚɤ'  ɨɪɭɦ ɟɜ ɰɚɧɝɨɪɞɧ

ɟɚɤ', ɬɟɫɭɬ'ɟɚɧ) hԥmin “Tarix"dԥn taps nlar". Sonra Ananiya bu

tarixdԥn aúa÷ dak  parçan  oxudu: "Apostol Bartolomey vԥ apostol

Faddeydԥn 266 il sonra, Ermԥnistan padúah  Trdat n 17-ci ilindԥ vԥ

Albaniya padúah  Urnayr n (hakimiyyԥti günlԥrindԥ) Surean Paxlav

Arúakuni nԥslindԥn olan ermԥni maarifçisi Müqԥddԥs Qriqori hԥmin

apostollar tԥrԥf ndԥn taxta ç xar ld ; Ermԥnistan vԥ Albaniya

padúahlar  olan Trdat vԥ Urnayr isԥ bu zaman hԥlԥ dԥ bütpԥrԥstlikdԥ

qalmaqda davam edirdilԥr"

2

.

Bildiyimiz kimi, bu, "A÷van tarixi"ndԥ yoxdur.

Stepannos Orbelian eyni hadisԥlԥri tԥsvir edԥrԥk deyir ki,

Ananiyan n mԥslԥhԥti ilԥ "A÷van tarixi"nԥ son dԥrԥcԥ diqqԥtlԥ ԥlavԥ

edilmiúdi ki, Albaniyada ilk yepiskop Albaniya padúah  Urnayr n

xahiúi ilԥ Ermԥnistan maarifçisi Müqԥddԥs Qriqori tԥrԥfindԥn bu

rütbԥyԥ tԥyin olunmuúdu; onlar [albanlar] 440 il ԥrzindԥ ermԥni taxt

tac n n müti benef siyalar  vԥziyyԥtindԥ qalm úd lar; Albaniya

katolikoslar  ermԥnilԥrin ԥli ilԥ bu dini rütbԥyԥ çat rd lar, çünki bu

ermԥni [arxiyepiskoplar ]-patriarx, onlar [albanlar] isԥ - arxiyepiskop

1

Bax X.Ⱦɚɞɟɚɧ. Apapaɬ, 1896, cɬp. 22-25; H.Aɤɢɧɶɹɧ. Moɜɫɟɫ

Ⱦɚɫɯɭɪɚɧɰɢ (ɩɨ ɩɪɨɷɜɚɧɢɸ Ʉɚɝɚɧɤɚɬɜɚɰɢ) ɢ ɟɝɨ "ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ". Ⱥɧɞɟɫ

Ⱥɦɫɨɪɟɚ. ȼɟɧɚ, 53, ɫɬɪ.13-15.

2

X.Dadean. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 25.

---