27
orada heç bir dԥnizlԥ ԥlaqԥsi olmayan Xilat vԥ Kԥbuzan göllԥrinin
tԥsvirinԥ qԥdԥr da÷lar , yollar , Araz vԥ Kür kimi úirin sulu çaylar
göstԥrirԥm"
1
.
Göründüyü kimi, ibn Havqԥlin Azԥrbaycan haqq nda verdiyi
mԥlumat çox müfԥssԥl vԥ dürüstdür: bu mԥlumata etibar etmԥk olar.
Buna görԥ dԥ iqtisadi mԥsԥlԥlԥrin tԥdqiqindԥ ibn Havqԥl vԥ ԥl-
østԥxrinin ԥsԥrlԥri baúl ca mԥnbԥ olacaqd r.
ùԥmsԥddin Ԥbu Abdullah Mԥhԥmmԥd ibn Ԥbu Bԥkr ԥl-
Müqԥddԥsi (946-947- 1000-ci illԥr)
2
özünün "Ԥhsԥn ԥt-tԥqasim f
mԥrifԥt ԥl-ԥqalim" ("øqlimlԥri dԥrk etmԥk üçün ԥn yaxú bölgü")
ԥsԥrindԥ ԥl-østԥxri vԥ ibn Havqԥlin materiallar na ԥlavԥ olaraq
Azԥrbaycan tarixi haqq nda bir çox qiymԥtli mԥlumat verir.
ø.Y.Kraçkovski qeyd edir ki, ԥl-Müqԥddԥsi "ԥtrafl
düúünülmüú vԥ metodik iúi ilԥ fԥrqlԥnir"
3
. Ԥl-Müqԥddԥsi oxucuya
müraciԥtlԥ yaz r: "Bil ki, mԥn bu kitab möhkԥm bünövrԥ üzԥrindԥ
yaz b ona davaml dayaqlar vermiúԥm. ømkan m daxilindԥ hԥqiqԥti
yazma÷a çal úm úam, a÷ ll adamlar n biliyindԥn kömԥk istԥmiú vԥ
Allahtaalaya yalvarm úam ki, sԥhv vԥ nöqsanlar mԥndԥn uzaq etsin,
mԥni ümid vԥ tԥvԥkkülԥ yax nlaúd rs n. Bu kitab n ԥn möhkԥm
istinad mötԥbԥr ԥsas mԥnim görüb dԥrk etdiklԥrim vԥ öyrԥnib yaz-
d qlar md r"
4
.
Ԥl-Müqԥddԥsidԥ rustak vԥ úԥhԥrlԥrin say haqq nda mԥlumata
rast gԥlirik ki, baúqa co÷rafiyaúünaslar n ԥsԥrlԥrindԥ belԥ mԥlumat
yoxdur. Ԥl-Müqԥddԥsi Azԥrbaycan tԥsvir edԥrkԥn úԥhԥrlԥrin
topoqraf yas , sal nma tarixi, ԥhalisi, dili, dini, mԥdԥniyyԥti, mԥiúԥti,
adԥtlԥri sԥnԥtkarl ÷ , ixracat vԥ idxalat mallar , suvarma, kԥnd
tԥsԥrrüfat bitkilԥri, yerli çԥki vԥ ölçü vahidlԥri, vergilԥr vԥ nԥhayԥt,
1
øbn Havqԥl, BGA, II, 8.
2
Al-Muqaddasi. Ahsan at-taqasim, Fi ma'rifatal aqalim. BGA, II (sonrak
sԥhifԥlԥrdԥ bu mԥnbԥ ԥl-Müqԥddԥsi göstԥrilԥcԥkdir) onun haqq nda bax:
C.Brockelmann, GAL, I, 230: SB, S.411.
3
ɂ.ɘ.Ʉɪɚɱɤɨɜɫɤɢɣ. ɂɡɛɪ. ɋɨɱ.,ɬ. IV, ɫɬɪ.
4
Ԥl-Müqԥddԥsi. III, 3.
28
yol marúrutlar haqq nda mԥlumat verir. Belԥliklԥ, X ԥsr ԥrԥb
co÷rafiyaúünas n n klassik inkiúaf dövrünü tamamlayan ԥl-
Müqԥddԥsinin ԥsԥri Azԥrbaycan n, hԥmçinin Abbasilԥr xilafԥtinin
tԥrkibinԥ daxil olan bir çox baúqa ölkԥlԥrin iqtisadi tarixinԥ dair
qiymԥtli mԥnbԥdir.
Azԥrbaycan haqq nda mԥlumat verԥn orta ԥsrlԥr ԥrԥb
co÷rafiyaúünaslar ndan biri dԥ Ԥbu Bԥkr Ԥhmԥd ibn Mԥhԥmmԥd ibn
øshaq ibn ԥl-Fԥqih ԥl-Hԥmԥdanidir (902-903-cü illԥrԥ yax n
yazm úd r)
1
. Onun "Kitab ԥl-buldan" ("Ölkԥlԥr haqq nda kitab"),
yaxud "Kitab ԥxbar ԥl-buldan" ("Ölkԥlԥr haqq nda hekayԥlԥr kitab ")
adl böyük co÷raf külliyyat nda hԥr cür elmi tԥnqiddԥn uzaq
hekayԥlԥr toplanm úd r ki, bunlarda azac q da olsa co÷rafiyaya,
yaxud co÷rafi adlar mԥsԥlԥsinԥ toxunulur.
Ibn ԥl-Fԥqihin bir növ kompilyativ co÷rafi müntԥxԥbat
xarakterli ԥsԥri demԥk olar ki, baúdan-aya÷a digԥr yaz l mԥnbԥlԥr
(ԥl-Mԥdaini, ԥl-Bԥlazuri, ԥl-Yԥqubi, ibn Xordadbeh vԥ baúqalar )
ԥsas nda tԥrtib edilmiúdir. Ԥl-Fԥqihin verdiyi mԥlumat, qismԥn dԥ
úifahi rԥvayԥtlԥrԥ
2
- hadisԥlԥrԥ, ԥfsanԥlԥrԥ vԥ i.a. ԥsaslan r. øbn
Xordadbeh kimi ibn ԥl-Fԥqih dԥ Azԥrbaycan n bԥzi úԥhԥrlԥrinin
cograf tԥsvirini verԥrkԥn Afúinin xürrԥmilԥrlԥ etdiyi müharibԥlԥr
dovründԥ gördüyü tikinti iúlԥrindԥn dԥ q saca dan ú r.
Xԥlifԥ Mütԥdidinin hakimiyyԥti dövründԥ (892-902) yaúam ú
Ԥbu Ԥli Ԥhmԥd ibn Rusta (IX ԥsrin sonu - X ԥsrin ԥvvԥllԥri) böyük
bir ensiklopedik ԥsԥrin müԥllifidir: bu ԥsԥrin bizԥ yaln z yeddinci
hissԥsi olan "Kitab ԥl-ԥlak ԥn-nԥfisԥ" ("Qiymԥtli sԥrvԥtlԥr kitab ")
gԥlib çatm úd r. øbn Rusta ԥsԥrinin co÷raf yaya dair bölmԥsindԥ
1
Kitab al-Buldan, BGA, V. øbn ԥl-Fԥqih haqq nda b a x:
ɂ.ɘ.Ʉɪɚɱɤɨɜɫɤɢɣ. ɂɡɛɪ. ɋɨɱ., ɬ. IV, cɬɪ. 124-127; ȼ.Ɋ.Ɋɨɡɟɧ. Ɋɟɰɟɧɡɢɹ ɧɚ
ɢɡɞɚɧɢɟ ɞɟ Ƚɭɟ, ɫɬɪ. 239-248; Ⱥ.Ɂ.ȼɚɥɢɞɨɜ. Ɇɟɲɯɟɞɫɤɚɹ ɪɭɤɨɩɦɫɶ ɂɛɧ ɚɥ-
Ɏɚɤɢɯɚɫ, ɫɬɪ. 237-248; Ⱥ.ɉ.Ʉɨɜɚɥɟɜɫɤɢɣ. Ʉɧɢɝɚ Ⱥɯɦɚɞɚ ɢɛɧ Ɏɚɞɥɚɧɚ, ɫɬɪ. 9-
117; C.Brockelmann. GAL, I.
2
Kitab al a'Iaq annafisa, BGA, VII. øbn Rusta haqq nda b a x:
ɂ.ɘ.Ʉɪɚɱɤɨɜɫɤɢɣ. ɂɡɛɪ. cɨɱ., ɬ. IV, ɫɬɪ. 159-160; C. von Arendonk. Ibn Rosteh.
El. II, 435; C.Brockelmann. GAL, I, 227; SB, 1,406.
29
Mԥkkԥ vԥ Mԥdinԥnin, sonra digԥr ölkԥlԥrin – ԥvvԥlcԥ "øslam
alԥminin", sonra isԥ bütün qalan yerlԥrin tԥsvirini verir. øbn Rustan n
ԥsԥri baúdan-aya÷a yaz l mԥnbԥlԥrԥ - ԥrԥb sԥyyahlar n n vԥ öz
müasiri
olan
alimlԥrin
ԥsԥrlԥrinԥ ԥsaslan r.
Buna
görԥ dԥ ibn
Rustanm Azԥrbaycan vԥ Arran haqq ndak mԥlumat baúqa
mԥnbԥlԥrdԥn bizԥ mԥlum olan material n tԥkrar d r, odur ki, onun
bütün yazd qlar n kütlԥvi ԥdԥbiyyat tipinԥ aid etmԥk olar.
Arami Ԥbü-1-Fԥrԥc Kudama ibn Cԥfԥr ԥl-Katib ԥl-Ba÷dadi
(922-948-ci illԥr aras nda vԥfat etmiúdir)
1
ibn ԥl-Furat n vԥzirliyi
dövründԥ nԥzarԥt idarԥsinin müdiri ("sahib mԥclis ԥz-zimԥm"),
ömrünün sonlar nda isԥ "sahib ԥl-bԥrid" - poçtun müdiri olmuúdur.
"Kitab ԥl-xԥrac vԥ sԥnԥt ԥl-kitabԥ" ("Xԥrac vԥ katiblik sԥnԥti
haqq nda kitab") ԥsԥrindԥ Xilafԥtin bütün vilayԥtlԥrindԥn, o
cümlԥdԥn dԥ Azԥrbaycan vԥ Arrandan gԥlԥn vergilԥr haqq nda
mԥlumat vard r. Bundan baúqa, hԥmin ԥsԥrdԥ poçt marúrutlar
göstԥrilir, poçt xidmԥtinin tԥúkili haqq nda mԥlumat vԥ Azԥrbaycan n
iqtisadi co÷raf yas na dair materiallar verilir.
Kudama vergi mԥsԥlԥlԥrinԥ xüsusi fikir verԥrԥk, Xilafԥtin
ayr -ayr vilayԥtlԥrindԥ vergilԥrin bölüúdürülmԥsi vԥ y ÷ lmas
sistemini ԥtrafl tԥsvir edir, hԥr bir ԥyalԥtdԥn y ÷ lan verginin dürüst
mԥblԥ÷ini göstԥrir.
"Kitab ԥl-xԥrac" Xilafԥt divanlar n n sԥnԥdlԥrinԥ ԥsaslan r.
Kudama ibn Xordadbehin ԥsԥrindԥn istifadԥ etdiyi materiala xeyli
ԥlavԥlԥr etmiúdir ki, bu da hԥr iki mԥnbԥdԥ verilԥn materiallar
tutuúdurma÷a vԥ bunlardak rԥqԥmlԥri dԥqiqlԥúdirmԥyԥ imkan verir.
øbn Xordadbehin, ԥl-Yԥqubinin, ibn ԥl-Fԥqihin, ibn Rustan n
vԥ Kudaman n verdiyi mԥlumatlar bir s ra hallarda digԥr
mԥnbԥlԥrdԥki materiallar tԥkrar etsԥ dԥ, onlar tamamlay r, yaxud
ԥlavԥ yeni mԥlumatla zԥnginlԥúdirir. Bu ԥsԥrlԥrdԥki mԥlumatlarda
1
Kitab al-harag, BGA, VI. Kudama haqq nda b a x: ɂ.ɘ.Ʉɪɚɱɤɨɜɫɤɢɣ.
ɂɡɛɪ. ɋɨɱ., ɬ. IV, ɫɬɪ. 160-162; Kudama ibn Cԥfԥrm "Bԥla÷ԥt" ԥsԥri, sԥh. 373-
387; C.Brockelmann. Kudama, EI, II, 1158; GAL, I, 228; SB, I, 406-407.
Dostları ilə paylaş: |