12
Cәdvәl 1.
Mal vә xidmәtlәrin istehlak qiymәtlәrinin vә әhalinin nominal pul
gәlirlәrinin artım tempi (2000-2005-ci illәr üzrә, faizlә)
Keçәn illә müqayisәdә, faizlә
Qiymәt artımı
nәzәrә almaqla,
faizlә
İstehlak
qiymәtlәri
Pul gәlirlәri Pensiyalar Pul gәlirlәri Pensiyalar
Azәrbaycan
2001 102 107
172 106
170
2002
103 111 1140 108 136
2003 102 11 118 114
115
2004 107 122
121 115
114
2005 110 126
136 115
124
Ermәnistan
2001 103 128
100 124
97
2002 101 115
103 114
102
2003 105 110
100 105
96
2004 107 109
100 102
93
2005 101 115
125 114
124
Qırğızıstan
2001 107 114
100 111
94
2002 102 114
100 113
98
2003 103 122
100 110
97
2004 104 107
111 112
107
2005 104 116 112
111
Rusiya
2001 121 135
111 111
91
2002 116 129
139 111
120
2003 114 130
100 114
88
2004 111 124
100 111
90
2005 113 123
130 110
116
Mәnbә: 15 years of the Commonwealth of Independent States.
Moscow, 2006
Cәdvәl mәlumatlarından göründüyü kimi, MDB-nin
tәdqiqata cәlb edilәn dövlәtlәri arasında istehlak qiymәtlәrinin
әn böyük artımı Rusiyada, ondan aşağı digәrlәrindәn yüksәk
13
artım sәviyyәsi isә Azәrbaycanda qeydә alınmışdır. Bu isә neft
ixrac edәn ölkәlәrdә qiymәt artımlarının әhalinin gәlirlәri ilә
“yarışa girdiyindәn” xәbәr verir. Bu yarışda itirәn isә, tәbii ki,
әhalinin aztәminatlı hissәsidir.
Belәliklә, әhalinin gәlirlәri, yoxsa inflyasiyanın irәlidә
olması bu günün әn vacib suallarındandır.
Әhalinin real gәlirlәrindәki artıma doğru cüzi dәyişikliklәr
dә bundan xәbәr verir. Odur ki, sosial vәziyyәtin
yaxşılaşdırılması hökümәti antiinflyasiya tәdbirlәrini güc-
lәndirmәyә sövq edir. “Alternativ inflyasiya metodologiyasının
işlәnilmәsi” layihәsi üzrә aparılmış tәdqiqatlar göstәrir ki,
әhalinin gәlirlәrinin artımına inflyasiyanın neqativ tәsirini
azaltmaq üçün aşağıdakı
tәxirәsalınmaz tәdbirlәr
reallaşdırılmalıdır:
- Qiymәtlәrin artımının әhalinin istehlak strukturunun
dәyişmәsinә (hәm kәmiyyәt vә hәm da keyfiyyәtcә) tәsirini
nәzәrә alaraq istehlak sәbәtinin strukturuna yenidәn
baxılmalıdır;
- Yoxsulların hәyat sәviyyәsinә inflyasiyanın mәnfi tәsirini
düzgün qiymәtlәndirmәk mәqsәdilә yoxsullar üçün ayrıca
inflyasiyanın hesablanmasına başlanmalıdır;
- Yoxsulluğun qiymәtlәndirilmәsi metodologiyası, hәyat
sәviyyәsinin qiymәtlәndirilmәsi sistemi tәkmillәşdirilmәlidir;
- Effektiv sosial müdafiә sistemi qurulmalı, o sıradan da
ilk növbәdә ünvanlı sosial yardımın ayrılması mexanizmlәri
tәkmillәşdirilmәklә yoxsulların bu sistemә giriş baryerlәri dәf
edilmәli vә tәyinat imkanları artırılmalıdır;
- Minimum istehlak sәbәtinin strukturuna, minimum
normalara yenidәn baxılmalı, ümumiyyәtlә, yaşayış
minimumunun tәkcә әmәk qabiliyyәtli әhali, uşaqlar, әmәk
qabiliyyәtli yaşdan yuxarı әhali üçün deyil, hәmçinin daha çox
sayda yaş qrupları әhatә edilmәklә hesablanmasına
başlanmalıdır;
- Qanunvericiliklә müәyyәn olunmuş digәr müavinәtlәrin
mәblәği yenidәn hesablanaraq yaşayış minimumuna müvafiq
artırılmalıdır.
14
- Әhalinin hәyat sәviyyәsinin qorunması vә yüksәldilmәsi
sahәsindә preventiv tәdbirlәr insanların sosial vәziyyәtinә tәsir
edәcәk qәrarlardan әvvәl işlәmәlidir.
Azәrbaycanda inflyasiyanın sәbәblәrini hәm monetar vә
qeyri-monetar, hәm dә tәlәb, tәklif vә idxal amillәri üzrә
tәsniflәşdimәk olar. Azәrbaycan iqtisadiyyatında inflyasiyanın
anatomiyasına nәzәr yetirәndә mәlum olur ki, hazırda iki
istiqamәtdә dәyişiklik tendensiya xarakteri daşımaqdadır:
birincisi, mәcmu xәrclәrin, o cümlәdәn fiskal faktorların
әhәmiyyәtli tәsir etdiyi istehlak vә investisiyaların sürәtlә
artımı, ikincisi isә tәdiyә balansının profisitinin artması vә bu
amilin pula tәlәbin çoxalmasının әsas mәnbәyinә çevrilmәsidir.
Son iki il әrzindә mәcmu xәrclәrin (investisiya xәrclәri vә
fәrdi istehlak) sürәtlә artması iqtisadiyyatda yüksәk mәcmu
tәlәb formalaşdırmışdır. Mәcmu tәklif ikirәqәmli templә artsa
da, mәcmu tәlәb tәklifin artım parametrlәrini әhәmiyyәtli
dәrәcәdә üstәlәmiş, ölkәdә tәlәb şoku yaranmışdır. Statistik
mәlumatlar göstәrir ki, 2006-cı ildә mәcmu tәlәbin әsas kanalı
olan son istehlak xәrclәri qeyri-neft ümumi daxili mәhsulun
85% faizini tәşkil etmişdir.
Tәsadüfi deyildir ki, hәmin dövrdә pul gәlirlәrinin 70 faizi
istehlaka yönәlmiş vә istehlak xәrclәrinin tәqribәn 1/4 hissәsi
istehlak kreditlәri hesabına maliyyәlәşmişdir. Mәcmu tәlәbin
digәr kanalı olan daxili mәnbәlәrdәn maliyyәlәşәn
investisiyaların hәcmindә artım 2006-cı ildә 47,6 faiz olmuşdur.
Dövlәt büdcәsinin artım tempi mәcmu tәlәbin
genişlәnmәsindә vә iqtisadi artımın sürәtlәnmәsindә mühüm
faktor olmuşdur. Belә ki, 2006-ci il әrzindә büdcә xәrclәri
özündәn әvvәlki illә müqayisәdә 88,9 faiz artmış vә bu artımın
42,6 faizi tikinti xәrclәrinin hesabına baş vermişdir. Ötәn ilin
büdcәsindә tikintiyә yönәlәn investisiya xәrclәrinin sürәtlә
artması ölkәdә investisiya fәallığına әhәmiyyәtli tәsir edәn
mühüm amilә çevrilmişdir. Belә ki, ötәn il dövlәt büdcәsi
hesabına maliyyәlәşәn daxili investisiyaların 4.4 dәfә artması
nәticәsindә bu investisiyaların ümumi hәcmdә payı 11 faizdәn
31 faizә yüksәlmişdir. Eyni zamanda dövr әrzindә dövlәt