Azərbaycan ssri elmlər akademiyasi tariX İnstitutu
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
15 haqqında məlumat verir. Yə`qubinin yazdığına görə, onun ulu babası İbn-Vazeh xəlifə Mənsurun (754-775) dövründə Ermənistanda vali olmuşdur. 4 Əhməd Yə`qubi isə uzun müddət Ermənistanda yaşamış və bir neçə hakimin yanında katiblik etmişdir. Bu müddət ərzində Yə`qubi Ermənistan və Azərbaycanın coğrafi vəziyyətinə yaxşı bələd olmuş, tarixi və coğrafi faktları öyrənərək hər iki əsərində müxtəsər, lakin çox düzgün məlumat vermişdir. IX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan və Ermənistanın coğrafi vəziyyəti, iqtisadi və siyasi tarixi haqqında Yə`qubinin verdiyi məlumat bu dövrün digər müəllifləri tərəfindən verilən məlumata nisbətən öz orijinallığı ilə fərqlənir. 5 Əbu Cəfər Məhəmməd ibn Cərir ət-Təbəri (838-923) Təbəristan vilayətinin Amul şəhərində anadan olmuş, Misirdə, Suriyada, İraqda təhsil almış və ömrünün axırına qədər Bağdadda yaşayaraq böyük əsərlər yaratmışdır. Təbərinin çoxcildli əsəri “Tarix ər-rüsul vəl-mülük” adlanır. 6 Bu böyük əsərdə tarixi hadisələr illərə görə təsvir edilir. Əsərin nöqsanlı cəhətlərindən biri ayrı- ayrı illərin hadisələri arasında əlaqələrin zəif olmasıdır. Təbəri bu əsərdə təsvir etdiyi zəngin materialların bir qismini özündən əvvəlki müəlliflərin əsərlərindən götürmüşdür ki, bunların bəziləri zəmanəmizə qədər gəlib çatmamışdır. Təbəri istifadə etdiyi mənbələrin müəlliflərini adətən göstərdiyi halda, bir sıra orta əsr müəllifləri Təbəridən istifadə edərək, onun adını belə çəkmirlər. Təbəri Xilafətin tərkibinə daxil olan ölkələrin, xüsusilə İran, Azərbaycan, Ermənistan tarixinə aid bir sıra zəngin və qiymətli məlumat verir. Onun əsərində təsvir olunan hadisələr hicri 300-cü ilə qədər (912-913) olan dövrü əhatə edir. Təbəri bu əsərində Azərbaycan və Ermənistanın ərəb işğallarına qədərki dövrü, Azərbaycanın ərəblər tərəfindən işğal olunması o cümlədən Ermənistan və Arranın işğalı, Xürrəmilər hərəkatı, Xilafət ordularının erməni, gürcü və albanlar tərəfindən dağıdılması, Azərbaycanda əmələ gələn müstəqil feodal dövlətlər (mütəqəlliblər), Azərbaycana və Ermənistana təyin edilən ərəb əmirləri haqqında və sair məlumat verir. 4 Yə ` qubi. Tarix, II cild səh. 447. 5 İbn al Fakih al Hamadani. Kitab al-Buldan, ed. M.J. de Goeje, BGA, t. V Luqduni-Batavorum, 1885, p. 290-291. 6 Al-Tabari. Annales, ed. by M.J. Luqduni-Batavorum, de Goeje, ser. I-III, Luqduni-Batavorum, 1879-1901. 16 Təbərinin çoxcildli “Ümum tarix” əsəri zəmanəmizə qədər iki şəkildə gəlib çatmışdır: 1. Əsərin ərəbcə müfəssəl mətni. 2. İxtisas edilmiş və dəyişdirilmiş mətni. Təbəri tarixinin ərəbcə müfəssəl mətni 1879-1901-ci illərdə Hollandiya şərqşünası M. de Quye tərəfindən Leydendə nəşr edilmişdir. Təbərinin əsərinin bəzi hissələri 963-cü ildə Samani dövlətinin vəziri iranlı Məhəmməd Bəl`əmi tərəfindən işlənmiş və ixtisarla fars dilinə tərcümə edilmişdir. Bəl`əmi tərəfindən hazırlanan mətndə olan bir sıra tarixi məlumat bizim zəmanəmizə qədər gəlib çatmamışdır. Bundan başqa, Bəl`əmi bu mətnə bir sıra mənbələrdən yeni material da əlavə etmişdir. Ona görə də Bəl`əmi tərəfindən işlənən Təbəri tarixi öz növbəsində müəyyən əhəmiyyətə malikdir. Bəl`əminin tərcümə etdiyi Təbəri tarixinin mətni bir neçə dilə tərcümə edilmişdir. Əsərin bu işdə istifadə edilən türkcə tərcüməsi isə İstambulda üç cilddə nəşr edilmişdir. 7 Təbəri tarixinin Azərbaycana və Ermənistana aid olan hissəsini prof. P.K.Juze ərəb mətnindən ruscaya tərcümə etmişdir. Lakin bu tərcümə nəşr edilməyərək indiyə qədər əlyazma şəklində qalmaqdadır. 8 Arib ibn əl-Katib əl-Qurtubi özünün “Silət tarix ət-Təbəri” 9 adlı əsərində Təbəri tarixini davam etdirərək, Xilafətin 302-320 (903-904-932)-ci illərdə baş verən hadisələrini qələmə almışdır. Bu əsərdə Sacilər tarixinə, xüsusilə Yusif ibn Əbu Sacın fəaliyyətinə aid çox zəngin məlumat vardır. Əbu Bəkr Əhməd ibn Məhəmməd ibn əl-Fəqih əl-Həmədani 902-ci ildə tərtib etdiyi “Kitab əl-büldan” 10 adlı coğrafi əsərində Azərbaycanın iqtisadi və coğrafi vəziyyətinə aid bir sıra məlumat verir. İbn əl-Fəqihin əsərində özündən əvvəlki müəlliflərin bəzi fikirləri təkrar olunsa da, Azərbaycan haqqında çox maraqlı və qiymətli məlumat vardır. 7 Təbəri. Tarix. I-III cildlər, İstambul, hicri 1327-1328-ci illər. 8 Bax: Azərbaycan SSR EA TİEA, inv. №577. 9 Arib. Tabari continuatus, ed. M.J.de Goeje, Luqduni-Batavorum, 1897. 10 İbn Fəqih. Göstərilən əsəri. 17 Azərbaycan tarixi haqqında məlumat verən müəlliflərdən biri də Əbülqasim Ubeydullah ibn Xordadbehdir. İbn Xordadbeh 912-913-cü ildə vəfat etmişdir. Onun coğrafiyaya aid olan “Kitab əl-məsalik vəl-məmalik” 11 adlı əsərində Azərbaycan, Ermənistan və başqa Şərq ölkələri haqqında məlumat vardır. İbn Xordadbeh Azərbaycan tarixinin bəhs olunan dövrünün iqtisadi məsələləri, şəhərləri, şəhərlər arasındakı məsafə və kənd təsərrüfatı haqqında müxtəsər şəkildə, lakin çox orijinal və qiymətli məlumat verir. Əbülfərəc Qudamanın 928-ci ildə yazdığı “Kitab əl-Xərac” 12 adlı əsərində Azərbaycan tarixinin bəhs edilən dövrünə aid məlumat vardır. Qudama bu əsərində xərac vergisi, Azərbaycanın iqtisadi coğrafiyası, yollar, şəhərlər arasındakı məsafə və sair haqqında bir sıra maraqlı məlumat verir. Azərbaycan haqqında məlumat verən müəlliflərdən biri də Əbu Əli ibn Ömər ibn Rustadır. İbn Rusta X əsrin əvvəllərində yazdığı “Kitab əl-ə`lak əl- nəfisə” 13 adlı əsərində Azərbaycan şəhərləri, Xəzər dənizi, Araz və Kür çayları haqqında müxtəsər məlumat verir. Əbu İshaq İbrahim ibn Məhəmməd əl-İstəxri özünün “Kitab məsalik əl- məmalik” 14 adlı coğrafi əsərini 933-cü ildə yazmışdır. İstəxri Xəzərsahili ölkələr, o cümlədən Azərbaycanla yaxşı tanış olan müəlliflərdən biri idi. O öz əsərində Azərbaycanın sərhədlərini, şəhərlərini, şəhərlərarası yolları, böyük karvan ticarət yollarını, yollar arasındakı məsafələri təsvir edir və Xəzər dənizi haqqında qiymətli məlumat verir. İstəxrinin əsəri ilə yanaşı, onun müasiri olan Əbülqasim ibn Havqəlin əsərində də Azərbaycan haqqında qiymətli fikirlər vardır. İbn Havqəl X əsrin klassik coğrafiyaşünasları kimi 942-ci ildən etibarən bir sıra Şərq ölkələrin səyahət etmiş, İranda və Azərbaycanda olmuşdur. 951-ci ildə İstəxrinin xahişi ilə onun əsərini redaktə edərək, öz topladığı materialları da bura əlavə edib, onu 11 Ibn Khordadbeh. Kitab al-Masalik val-Mamalik. BGA, t. VI, ed. M.J. de Goeje, Luqduni-Batavorum, 1889. 12 Kudama. Kitab al-Harag, ed. M.J. de Goeje. Luqduni-Batavorum, BGA. t. VI, 1889. 13 Ibn Rosteh. Kitab al-a’lak an-Nafisa, ed. M.J. de Goeje, BGA, t. VII, Luqduni-Batavorum, 1892. 14 Al-Istakhri. Kitab al-Masalik al-Mamalik, ed. de Goeje, BGA, t. I, Luqduni-Batavorum, 1870. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|