Azərbaycan ssri elmlər akademiyasi tariX İnstitutu
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
21 islam dövrünü əhatə edir. “Kitab təcarib əl-üməm” əsərinin ilk cildləri Təbəri tarixinə əsasən yazılmışdır. Lakin beşinci cilddən etibarən əsər orijinal xüsusiyyət daşıyır və Təbərinin əsərinin bilavasitə davamı kimi, qiymətləndirilməlidir. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi 944-cü ildə rusların Bərdəyə yürüşü haqqında İbn Miskəveyhin verdiyi məlumat tamamilə ilk mənbə hesab oluna bilər. Məlum olduğu kimi, İbn Miskəveyh feodal sinfinə mənsub olan bir tarixçidir. O, təsvir etdiyi hadisələri mənsub olduğu sinfin mənafeyi nöqteyi– nəzərindən qiymətləndirmişdir. Ona görə də müəllif İbn Miskəveyhin əsərində təsvir olunan tarixi hadisə və ayrı-ayrı məsələlərə tənqidi yanaşaraq onları düzgün izah etməyə səy göstərmişdir. Yuxarıda göstərilən ilk mənbələrlə yanaşı, bəhs edilən dövr haqqında çox qiymətli məlumat verən sonrakı dövrün müəlliflərindən İbn əl-Əsir, Yaqut Həməvi, Münəccimbaşı və başqa müəlliflərin əsərlərindən də geniş surətdə istifadə edilmişdir. İzzəddin Əli ibn Məhəmməd ibn əl-Əsir 1160-1234-cü illərdə yaşamış və on iki cilddən ibarət “Əl-kamil fit-tarix” və ya “Tarix əl-kamil” 31 adlı əsərin müəllifidir. Ümumtarix xüsusiyyəti daşıyan bu əsər qədim dövrlərdən 1231-ci ilə qədər olan dövrün tarixini əhatə edir. Bu əsərin ilk cildləri əvvəlki müəlliflərin əsərlərinə əsasən yazıldığı halda, yalnız on ikinci cildi müəllifin yaşadığı dövrü əhatə edir. Əsərin VII-XI cildlərində Azərbaycanın IX-XI əsrlərinə aid məlumatlara, Təbəri, Bəlazuri, İbn Miskəveyh və başqa müəlliflərə istinad edilir. Bu məlumatlar bəzən müəyyən dəyişikliklərlə verildiyi halda, bəzən də əslində olduğu kimi, müəllifin adı göstərilmədən verilmişdir. Bütün bunlara baxmayaraq, göstərmək lazımdır ki, bəhs edilən dövrün bizə qədər gəlib çatmayan bəzi ilk mənbələrindəki məlumat İbn əl-Əsirin əsəri sayəsində tarix səhifəsində qalmışdır. 31 İbn əl-Əsir. Tarix əl-Kamil, VII-XI. Misir, hicri 1290. Материалы по истории Азербайджана из «Тарих ал-Камил». Перевод П.К.Жузе, Баку, 1940; İbn əl-Əsir. Əl-kamil fit-tarix, (Azərbaycan dilinə tərcüməsi M.Əfəndizadənindir). Bakı, 1959. 22 Yeri gəlmişkən, qeyd etmək lazımdır ki, İbn əl-Əsirin göstərdiyi bu xidmət bizim istifadə etdiyimiz müəlliflərdən Yaqut Həməvi, Bəkran, Həmdullah Qəzvini, Münəccimbaşı və başqalarına da aid edilə bilər. Azərbaycan tarixinin VII-XIII əsrləri üçün Yaqut Həməvinin əlifba sırası ilə yazılmış “ Mü`cəm əl-büldan” 32 əsəri böyük əhəmiyyətə malikdir. Yaqut ər- Rumi əl-Həmədani (Həməvi) 1179-1229-cu illərdə yaşamışdır. Onun çoxcildli əsərində Azərbaycan şəhərləri və vilayətləri haqqında maraqlı məlumatlar verilir. Yaqut Həməvi Azərbaycanda olmuş, öz müşahidələrini, habelə özündən əvvəlki müəlliflərin məlumatlarını toplayaraq, hər bir şəhər haqqında ayrılıqda məlumat vermişdir. Yaqut Həməvinin istifadə etdiyi ilk mənbələrin bəzisi bizim dövrümüzə qədər gəlib çatmamışdır. Ona görə də Azərbaycan tarixinin bəhs edilən dövrünü, onun iqtisadi məsələlərini, şəhər həyatını tədqiq etmək üçün Yaqut Həməvinin əsəri böyük əhəmiyyətə malikdir. Azərbaycan tarixinin bəhs edilən dövrü haqqında türk tarixçisi Lütfullah Münəccimbaşının (1702-ci ildə ölmüşdür) ərəb dilində yazdığı “Cami əd-düvəl” əsərində çox qiymətli məlumat vardır. Münəccimbaşı bu əsəri yazdığı zaman istifadə etdiyi 100-dən Atrıq əlyazma ilə bərabər şərti olaraq “Şəddadilər” və “Tarix Bab əl-əbvab” (və ya “Tarix əl-Bab”), adlandırılan əlyazmalarını da ora daxil etmişdir. Bu tarixi məlumat 500(1106)-cı ildə Dərbənddə ərəbcə tərtib edilmişdir. 1075-ci ilə qədər baş verən tarixi hadisələri əhatə edən bu salnamənin tərtibatına və üslubuna görə müəyyən olur ki, onu ilk dəfə bir neçə nəfər işləmiş, sonra isə bir müəllif tərəfindən cəmləşdirilmişdir. Həmin müəlliflərin adı məlum deyildir. V.Minorskinin fikrinə görə, salnamənin müəllifi Arran, Şirvan və Dərbənddə müxtəlif yerli salnaməçilər tərəfindən tərtib edilən tarixi məlumatı toplayaraq, təcrübəli şəxslərin köməyi ilə tamamlamışdır. 33 32 Jaqut. Mudjam al-Buldan. Bejroth, 1955-1957, Mu `gam al-Buldan. Jacuts, Geographisches Wörterbuch, ed F.Wüstenfeld, 6 Bde. Leipzig, 1866-1870. 33 В.Минорский. История Ширвана и Дербенда. Москва, 1963, səh. 18. 23 Yerli müəlliflər tərəfindən tərtib edilən bu salnamədə Şirvanşah Məzyədilər, Şəddadilər və Dərbənd əmirlərinin X-XI əsrlərdəki siyasi tarixinə aid zəngin məlumat vardır. Münəccimbaşının “Cami əd-düvəl” əsərinin bir neçə nüsxədən ibarət olan əlyazmaları Türkiyənin kitabxana fondlarında saxlanmaqdadır. Bu əsərin müxtəsər halda türkcə tərcüməsi 1868-ci ildə Nədim Əfəndi tərəfindən “Səha`yif əl-əxbar” 34 adı ilə üç cilddə nəşr edilmişdir. “Tarix əl-Bab”ın mətni Münəccimbaşının “Cami əd-düvəl” əsərində əlyazma şəklində qaldığı və “Səha`yif əl-əxbar” nəşrinə daxil edilmədiyi üçün bu tarixi məlumat son zamanlara qədər müasir elm aləminə məlum olmamışdır. Ona görə də B.A.Dorn, Kəsrəvi Təbrizi, P.K.Juze, Y.A.Paxomov və başqa müəlliflər Münəccimbaşının “Cami əd-düvəl” əsərinə daxil edilən salnamədən istifadə edə bilməmişlər. Yuxarıda göstərildiyi kimi, yalnız V.F.Minorski iki əsərini salnamənin Şəddadilər, Dərbənd və Şirvan fəsillərinin nəşrinə həsr etmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, salnamənin Şirvan hissəsinin sonu mükəmməl olmadığına görə burada 1075-ci ildən sonra Şirvanşah Məzyədilər haqqında məlumat verilir. Münəccimbaşı salnamənin nöqsanlı olduğunu qeyd edərək yazır ki: “Mənə yetişən bu əlyazmanın nüsxəsi naqis olduğu üçün (Şirvanın) sonrakı tarixi məlum olmadı”. 35 Bu salnamənin əsl mətninin əsasən XI əsrin axırlarında tərtib olunduğunu nəzərə alaraq, onun Şirvanşah Məzyədilər və Şəddadilər dövlətlərinin tarixini öyrənmək üçün çox gərəkli ilk mənbə olduğunu göstərmək olar. Ərəb dilində yazan müəlliflər əsas etibarilə Azərbaycanın coğrafi vəziyyəti, təbii sərvətləri, şəhərləri, ticarət yolları, etnik və siyasi tarixi barədə məlumat verirlər. Bu müəlliflər özlərindən əvvəl yazılmış əsərlərdən istifadə etdikləri zaman, bir qayda olaraq, onun müəllifini göstərmirlər. Ona görə də bir məlumat bəzən bir neçə müəllifin əsərində təkrar olunur və ilk müəllifi müəyyən etmək çətin olur. V.V.Batrold yazır ki, ərəb coğrafiya ədəbiyyatından istifadə edərkən onun xüsusiyyəti və xronoloji cəhətdən qeyri-müəyyənliyi vəziyyəti ağırlaşdırır. 34 Münəccimbaşı. Səha`yif əl-əxbar, I-II cildlər, İstambul, hicri 1368. 35 Münəccimbaşı. Cami əd-düvəl. “Tarix əl-Bab və Şirvan” fəsli, V.Minorskinin rusca nəşri, 1963, səh.18. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|