Azərbaycan ssri elmlər akademiyasi tariX İnstitutu
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- NƏTİCƏ
386 göndərilirdi. IX-XI əsrlərdə Azərbaycanda şəhər həyatı sənətkarlıq və ticarət münasibətləri Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin bəzilərinə nisbətən daha çox inkişaf etmişdi. IX-X əsr müəlliflərindən İbn Xordadbeh, İbn Fəqih, İstəxri, İbn Havqəl və başqaları Azərbaycandan keçən karvan ticarət yolları, onların istiqaməti, şəhərlər arasındakı məsafə, mənzillər və sair haqqında bir sıra qiymətli məlumat verirlər. Əsərini IX əsrin ortalarında yazan İbn Xordadbeh Azərbaycandan keçən karvan ticarət yolları haqqında belə yazır: 447 1) Dinavərdən Zəncana – 29 mənzil; Marağaya – 11 mənzil; Miyanicə (Miyanə) – 2 mənzil; Ərdəbilə – 11 mənzil; Varsana – 11 mənzil. 2) Dinavərdən Bərzəndə gedən yol; Marağaya, Dehxərrəqana – 11 fərsəng; Təbrizə – 9 fərsəng; Mərəndə – 10 fərsəng; Xana – 4 fərsəng; Xuveyyə – 6 fərsəng. 3) Marağadan Gürsərəyə - 10 fərsəng; Sərata – 10 fərsəng; Nirə – 5 fərsəng; Ərdəbilə – 5 fərsəng; Muğana – 10 fərsəng. 448 4) Ərdəbildən Xüşşə – 8 fərsəng; Bərzəndə – 6 fərsəng; Sadarasba – 2 fərsəng; Zəhrkeşə – 2 fərsəng; Davarruda – 2 fərsəng; 447 İbn Xordadbeh. Göstərilən əsəri, səh. 119. 448 İbn Xordadbeh. Göstərilən əsəri, səh. 120. 387 Bəzzə – 1 fərsəng. 5) Bərzənddən Bəlasəcana, oradan da Varsana – 12 fərsəng; Marağadan Cənzəyə (Urmu gölünün yaxınlığında) – 6 fərsəng; Musaabada – 5 fərsəng; Cabravana – 8 fərsəng; Nərizə - 4 fərsəng; Urmuya – 14 fərsəng. 449 6) Varsandan Bərdəyə – 8 mənzil; Mənsura – 4 mənzil; Bərdədən Mütəvəkkiliyə (Şəmkür) şəhərinə – 6 mənzil; Mütəvəkkiliyədən Tiflisə – 10 mənzil; Bərdədən Bab ül-əbvaba – 15 mənzil; Bərdədən Dəbilə – 7 mənzil; Mərənddən Nəşavaya – 20 fərsəng; Nəşavadan Dəbilə – 20 fərsəng; Varsandan Beyləqana – 12 fərsəng; Beyləqandan Bərdəyə - 14 fərsəng. Qeyd etmək lazımdır ki, X əsrin birinci yarısında vəziyyət tamamilə dəyişmişdi. İbn Xordadbeh əsərini yazdığı dövrdə, yəni IX əsrin ortalarında Azərbaycana əsas etibarilə yalnız cənubdan ticarət yolu gəldiyi halda, X əsrdə Şərqdən Qərbə gedən karvan ticarət yolları Azərbaycan ərazisindən keçirdi. Bu zaman Xilafət zəifləmiş, yerli dövlətlər əmələ gəlmiş, karvan ticarət yolları əvvəlki istiqamətini dəyişdirmişdi. İbn Xordadbehdən İstəxri və İbn Havqələ qədər təqribən bir əsr keçmişdi. Keçən dövrdə Azərbaycan şəhərləri, sənətkarlıq və ticarət kökündən dəyişmişdi. Azərbaycandan keçən dünya karvan ticarət yolları, şəhərlər arasındakı mənzillər və məsafələr müəyyənləşmişdi. Ona görə də İstəxrinin (X əsrin 30-cu illəri) və İbn Havqəlin (X əsrin ortaları) ticarət yolları, onların istiqaməti, şəhərlər, şəhərlərarasındakı məsafə və mənzillər haqqındakı məlumatı daha da dəqiqləşdirilmişdir. 449 İbn Xordadbeh. Göstərilən əsəri, səh. 121-122. 388 İstəxri Azərbaycandan keçən karvan ticarət yolları, şəhərlər arasındakı məsafə haqqında müfəssəl məlumat verir. Onun yazdığına görə, Azərbaycana gələn karvan ticarət yolları Bərdədə birləşdi. İstəxri Bərdədən gedən karvan ticarət yolları haqqında belə yazır: 1) Bərdədən Ərdəbilə gedən yol: Yunana – 7 fərsəng; Beyləqana – 7 fərsəng; Varsana – 7 fərsəng; Bəlxaba – 7 fərsəng; Bərzəndə – 7 fərsəng; Ərdəbilə – 15 fərsəng. 2) Bərdədən Dərbəndə gedən yol: Bərzəncə – 18 fərsəng; Bərzəncdən Şamaxı şəhərinə qədər – 14 fərsəng; Şirvana – 3 günlük yol; Abxaza – 2 günlük yol; Cisr Samura – 12 fərsəng; Dərbəndə – 20 fərsəng. 3) Bərdədən Tiflisə gedən yol: Cənzəyə (Gəncə) – 9 fərsəng; Şəmkürə – 10 fərsəng; Xunana – 21 fərsəng; İbn Kəndman qalasına – 10 fərsəng; Tiflisə – 12 fərsəng. 4) Bərdədən Dəbilə (Dvinə) gedən yol: Bərdədən Dəbilə qədər – 82 fərsəng. 450 450 İstəxri. Göstərilən əsəri, səh. 192-193. 389 Beləliklə, İstəxri Bərdədən dörd tərəfə böyük karvan ticarət yolunun getdi- yini göstərir. Bundan başqa, o, İstəxri Ərdəbildən Zəncana, Marağaya, daha sonra Urmu, Səlmas, Xoy, Naxçıvan xətti ilə Dəbilə, habelə Ərdəbildən Amid şəhərinə böyük karvan ticarət yolunun getdiyini yazır. 451 İbn Havqəl Azərbaycandan başqa ölkələrə gedən karvan ticarət yolları haq- qında mükəmməl məlumat verir. Onun yazdığına görə, Bərdədən 4 böyük yol gedirdi. 452 Bu yollar aşağıdakılardan ibarət idi: 1. Bərdədən Ərdəbilə gedən yol. Bu yol Yunan, Beyləqan, Varsan, Bəlxab və Bərzənd şəhərlərindən keçərək, Ərdəbilə və oradan da başqa ölkələrə gedirdi. 2. Bərdədən Bab ül-əbvaba gedən yol. Bu yol Bərdic yaxınlığından Şamaxı, Laican, Şirvan, Cisr Samuru keçib Dərbəndə gedirdi. 3. Bərdədən Tiflisə gedən yol. Bu yol Gəncə, Şəmkür, Xunan şəhərləri və Kəndman qalasını keçib Tiflisə gedirdi. 4. Bərdədən Dəbilə gedən yol. Bu yol Kalkatus, Mətris, Daumis, Kaylakvin və Sisəcanı keçərək Dəbilə gedirdi. Ərdəbildən isə iki böyük karvan ticarət yolu gedirdi: 1. Ərdəbildən Zəncana gedən yol. Bu yol Rey və sair Şərq vilayətlərinə gedirdi. 2. Ərdəbildən Marağaya gedən yol. Bu yol Marağadan sonra Urmu şəhərindən keçib qərbə doğru gedirdi. Bu karvan ticarət yolu Ərdəbil ilə Marağa arasında olan böyük Gürsərə bazarının yaxınlığından keçib gedirdi. 453 Marağa- dan Dəbil və Dinavərə də yol gedirdi. 454 İbn Havqəlin yazdığına görə, göstərilən əsas karvan ticarət yollarının məsa- fələri, mənzilləri dürüst müəyyən edilmiş, yolçuların istirahətini təmin etmək üçün bu yollar üzərində karvansaralar və sair binalar tikilmişdi. 451 İstəxri. Göstərilən əsəri, səh. 194. 452 İbn Havqəl. İstəxrinin məlumatını təkrar etsə də, bəzi yeni qeydlər etmişdir. Ona görə İbn Havqəlin məlumatını ayrıca olaraq əlavə etməyi faydalı hesab etdik. 453 İbn Havqəl. Göstərilən əsəri, səh. 349-351. 454 İbn Havqəl. Göstərilən əsəri, səh. 354. 390 J.Markvartın göstərdiyinə görə, ərəb müəllifləri tərəfindən karvan ticarət yolları üzərində göstərilən “mənzil” gündəlik yol mənasını deyil, təqribən 4 fər- səng uzunluğunda olan məsafəni göstərirdi. 455 İlk mənbələrin yazdığına görə, Azərbaycandan xaricə gedən karvan ticarət yolları üzərində gömrükxanalar var idi. Azərbaycan dövlətləri xaricə aparılan və xaricdən gətirilən ticarət mallarından gömrük alırdılar. İlk mənbələr ticarət mal- larından alınan gömrük normaları haqqında heç bir məlumat vermir. Lakin İbn Havqəl Azərbaycan gömrükxanalarının illik mədaxilindən bəhs edərək, yazır ki, mənim bildiyimə görə, ticarətdən əldə edilən gömrüklər ildə 100000 dirhəmdən 1000000 dirhəmə qədər olurdu. Dünyanın heç bir yerində buna bənzər (gömrük) yoxdur. 456 Yuxarıda göstərilən ilk mənbələrin məlumatına əsasən, bir daha qeyd etmək olar ki, bəhs edilən dövrdə Azərbaycan şəhərləri bir sıra ölkələr arasında aparı- lan karvan ticarətində əhəmiyyətli yer tutur və bu ticarətdən Azərbaycan dövlət- ləri külli miqdarda mədaxil əldə edirdilər. Bu zaman Azərbaycan dövlətləri qızıl (dinar), gümüş (dirhəm) və fels pullar kəsirdilər. Sacilərin, Şirvanşahların, Sala- rilərin, Şəddadilərin, Rəvvadilərin, Ərdəbil, Marağa, Bərdə, Şamaxı, Gəncə, Təbriz və sair şəhərlərdə zərbxanaları var idi. Dünyanın bir sıra muzeylərində bu dövlətlərin zərb etdikləri sikkələr saxlanmaqdadır. 457 İstəxri Azərbaycan, Arran və Ermənistanda qızıl, gümüş pulların işləndiyini göstərir. 458 Müqəddəsi yazır ki, Təbriz hakimi qızıl pul kəsir. 459 455 J.Markwart Eranschahr nach der Geographie des Ps. Moses Xoren, Berlin, 1901, S. 188, 257, 288. 456 Bax: А.Марков. Инвентарный каталог мусульманских монет. СПб, 1896, Е.А.Пахомов. Монеты Азербайджана , вып. I. Баку, 1959, вып. II, 1938, вып. III, 1926 və sairə. 457 İbn Havqəl. Göstərilən əsəri, səh. 353. 458 İstəxri. Göstərilən əsəri, səh. 192. 459 Müqəddəsi. Göstərilən əsəri, səh. 379. 391 NƏTİCƏ IX əsrin ortalarından başlayaraq Xilafətin zülmünə qarşı azadlıq uğrunda gedən mübarizə mahiyyət etibarilə daha da genişləndi və Xilafətin hakimiyyəti altında olan “Şərq vilayətlərində” bir sıra yeni feodal dövlətləri yarandı. İlk mənbələrə əsasən aparılan elmi tədqiqat nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Azərbaycan Xilafətin hakimiyyəti altında olan ölkələr içərisində görkəmli rol oynayan və zəngin ölkələrdən biri idi. Burada neft, duz, qızıl, gümüş, mis, qurğuşun, kükürd, mərmər, zəy, civə mədənləri var idi. Tibbi əhəmiyyəti olan mədən sularından istifadə edilirdi. Kür, Araz çaylarından və Xəzər dənizindən çoxlu balıq tutulurdu. Əhali əkinçilik, maldarlıq, ipəkçilik, bağçılıq, habelə bir sıra sənət sahələri ilə məşğul olurdu. Azərbaycanda texniki bitkilərdən pambıq, kətan, zəfəran, müxtəlif dənli bitkilər əkilir, Şərq ölkələrində “qırmız” adı ilə məşhur olan boya istehsal edilir və ləziz meyvə növləri yetişdirilirdi. Xilafətə qarşı aparılan mübarizə nəticəsində ölkənin bütün bu zəngin sərvətləri yerli feodalların, habelə hakimiyyət başına keçən yerliləşmiş feodalların əlinə keçirdi. Beləliklə, yeni hakim feodal zümrəsi yarandı. Xilafətə qarşı aparılan mübarizədə böyük feodallar fürsət əldə etdikdə hakimiyyəti ələ keçirir, Xilafətdən ayrılaraq yeni feodal dövlətləri yaradırdılar. Bu feodal hökmdarlar hakimiyyət başında çox az qalırdılar. Mərənd hökmdarlığı buna misal ola bilər. Lakin Xilafətə qarşı mübarizə dövründə və bundan sonra Azərbaycanda əmələ gələn feodal dövlətlərdən Şirvanşahlar, Sacilər, Salarilər, Şəddadilər və Rəvvadilər dövləti uzun müddət hakimiyyət sürmüşdür. Şirvanşah Məzyədilər, Sacilər və Rəvvadilər dövləti Xilafətə qarşı mübarizədə, Salarilər, Naxçıvan əmirliyi və Şəddadilər dövləti isə daxili mübarizə şəraitində yaranmışdır. Bu dövlətləri quran sülalələrdən Məzyədilər və Rəvvadilər mənşə etibarı ilə ərəb olsalar da, onlar qədimdən Azərbaycanda yaşayaraq yerliləşmişdilər. Salarilər deyləm, Şəddadilər kürd qəbilələrinə mənsub idilər. Bu qəbilələr Azərbaycanda və ona qonşu vilayətlərdə yaşayırdılar. Sacilər isə türk idilər. 392 Bu sülalələr mənşə etibarilə müxtəlif olsalar da, onların qurduqları feodal dövlətləri Azərbaycan ərazisində yerləşirdi və Ermənistanın şərq rayonlarını da əhatə edirdi. Sacilər və Salarilərin hakimiyyəti dövründə Dərbənddən Reyə və Xəzər dənizindən Dvinə qədər Azərbaycan əraziləri əsasən birləşdirilmişdi. Şirvanşahlar dövləti də müəyyən dövrdə nominal olaraq bu dövlətlərdən asılı olmuşdur. Quruluş etibarilə bu dövlətlər bir-birinə bənzəsələr də, onlar hər biri xüsusi şəraitdə əmələ gəlmiş və inkişaf etmişdi. Hər bir dövlətin tərkibində maliyyə, inzibati və hərbi orqanları, piyada və süvari qoşunları var idi. Dövlətin başında hakim sülaləyə mənsub olan əmir, şah və ya hakim dururdu. Bu feodal dövlətlər daxili mübarizə, ara müharibələri və səlcuqların hücumları nəticəsində dağılmışdır. Sacilər və Salarilər dövləti ara müharibələri və daxili mübarizələr nəticəsində, Rəvvadilər (ikinci dövrdə), Şəddadilər dövləti və Naxçıvanşahlıq səlcuqların zərbəsi altında dağılmış, Şirvanşah Məzyədilər dövləti isə səlcuqların yürütdükləri siyasət nəticəsində zəifləmişdi. Azərbaycan xalqının dövlət tarixində böyük əhəmiyyəti olan bu dövlətlərin dağılması nəticəsində Azərbaycan tamamilə səlcuqların hakimiyyəti altına düşmüşdür. Xilafətin zülmündən azad olaraq yerli dövlətlərin əmələ gəlməsi şəraitində Azərbaycanda istehsal qüvvələri inkişaf etdikcə kənd təsərrüfatı, şəhər həyatı, sənətkarlıq da inkişaf edir. Yeni dövlətlərin meydana gəlməsi, aqrar münasibətlər, vergilərin toplanması və sair sahələrdə bir sıra dəyişikliklərə yol açır. Lakin bu zaman islam dini qanunlarına uyğun olan qaydalar əsas etibarilə hakim mövqe tutmaqda idi. Kəndlilərin torpağa təhkimliliyi barədə rəsmi qanun olmadığı halda, onlar iqtisadi məcburiyyət nəticəsində torpağa bağlı olub, feodaldan asılı vəziyyətdə idilər. IX-XI əsrlərdə Azərbaycanda bir sıra vilayət və nahiyə mərkəzləri olan böyük şəhərlər var idi. Bərdə, Şamaxı, Bakı, Gəncə, Naxçıvan, Təbriz, Ərdəbil, Marağa kimi şəhərlər sənətkarlıq, ticarət və mədəniyyət mərkəzləri idi. Şamaxı, Gəncə, Naxçıvan, Təbriz, Ərdəbil və Marağa feodal dövlətlərin paytaxtı olmuşdur. Bəhs edilən dövrdə mövcud olan şəhər və qalalardan bir çoxu tarixi 393 hadisələr nəticəsində dağılaraq zəmanəmizə qədər gəlib çatmamışdır. Şabran, Məsqət, Şirvan, Beyləqan, Muğan, Şiz və sair şəhərlər, habelə Gülüstan, Girdman, Xunan, Mehyariyyə, Məluğ və sair qalalar dağılaraq tarix səhnəsindən çıxmışlar. IX-XI əsrlərdə Azərbaycanda sənətkarlıq da çox inkişaf etmişdi. Sənətkarlığın inkişafı şəhərlərin və ticarət bazarlarının genişlənməsinə səbəb olmuşdur. Şəhərlərin bəzilərində toxuculuq, digərlərində isə dulusçuluq daha çox inkişaf etmişdi. Bərdə, Gəncə, Təbrizdə toxuculuq, Beyləqanda natif, Qəbələdə dulusçuluq inkişaf etmişdi. Bərdə və Gürsərədə dünya əhəmiyyəti olan ticarət bazarları yaranmışdı. Azərbaycandan bir sıra ölkələrə neft, boya, balıq, qurudulmuş meyvə, xalça və sair sənətkarlıq məmulatı ixrac edilirdi. Azərbaycan ərazisindən böyük karvan ticarət yollarının keçməsi ticarətin və şəhərlərin inkişafına təsir göstərirdi. IX-XI əsrlərdə iqtisadiyyatın getdikcə inkişaf etməsi, sənətkarlıq və ticarətin genişlənməsi, şəhərlərin yüksəlişi Azərbaycanda əhalinin mədəni səviyyəsinin artmasına, şəhər əhalisinin və burada yaşayan tayfaların adət, dil və başqa cəhətlərdən bir-birinə yaxınlaşmasına şərait yaratdı. Sacilərin hakimiyyət başına gəlməsi türk dilinin daha çox yayılmasına səbəb oldu. Türkdilli tayfalar ölkənin başqa əhalisi ilə qaynayıb qarışmağa başladı. Türk dilləri sisteminə daxil olan Azərbaycan dili getdikcə genişlənərək ümumi danışıq dilinə çevrildi. Ümumi bazarların əmələ gəlməsi, iqtisadiyyatın ümumi səciyyə qazanması tayfalar arasındakı fərqlərin aradan qalxmasına şərait yaratdı. Ölkənin şimal və cənub vilayətləri arasında əmələ gələn iqtisadi əlaqə və dil ümumiliyi Azərbaycan xalqının təşəkkülü prosesini yetişdirdi. 394 ƏLAVƏ 395 396 397 398 MÜNDƏRİCAT Танынмыш alim, pedaqoq və elm təşkilatçisi ................................................ 3 Мцяллифин юн сюзц ............................................................................. 13 Müqəddimə .................................................................................................. 17 I fəsil. ŞİRVANŞAH MƏZYƏDİLƏR DÖVLƏTİ .................................. 42 Şirvanın ərazisi ............................................................................................ 42 Şirvan ərazisində yaşayan əhali ................................................................... 46 Şirvanşahlığın tarixinə dair.......................................................................... 50 Məzyədilər sülaləsi ...................................................................................... 60 Siyasi tarix ................................................................................................... 65 II fəsil. SACİLƏR DÖVLƏTİ .................................................................. 108 III fəsil. SALARİLƏR DÖVLƏTİ ........................................................... 148 Salarilər dövlətinin yaranması ................................................................... 148 Rusların Xəzərsahili ölkələrə və Bərdəyə səfəri ....................................... 158 Salarilər dövlətinin yüksəliş dövrü və sonu .............................................. 185 IV fəsil. ŞƏDDADİLƏR DÖVLƏTİ ........................................................ 218 V fəsil. RƏVVADİLƏR DÖVLƏTİ ......................................................... 271 Rəvvadilər hakimiyyətinin ilk dövrü ......................................................... 271 Rəvvadilər dövlətinin yüksəlişi, oğuz-səlcuq türklərinin hücumları ........ 279 Rəvvadilər dövləti səlcuqların hakimiyyəti dövründə .............................. 294 VI fəsil. İQTİSADİ-İCTİMAİ VƏZİYYƏT ............................................ 300 Kənd təsərrüfatı ......................................................................................... 300 İctimai və aqrar münasibətlər .................................................................... 310 Şəhərlər, sənətkarlar və ticarət .................................................................. 324 NƏTİCƏ .................................................................................................... 390 ƏLAVƏ ..................................................................................................... 393 Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|