Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan müƏLLĠMLƏR Ġnstġtutu

 

22 

biyyatda,  ...türklər  isə  əxlaqda  birincilik  qazanmıĢlar”.  Türklərdə 

vətən əxlaqı, məslək əxlaqı, ailə əxlaqı cox güclü olmuĢdur. 

Hunlar  yüz  illərcə  atlı,  köçəri  həyat  sürdüyündən  daim  sa-

vaĢlar keçirdiyindən, onların lk təlimi və tərbiyəsi hərbi təlim, fiziki 

tərbiyə  olmuĢdur.  Sağlamlıq,  möhkəm  iradə,  dözümlülük,  cəsarət, 

Ģücaət tərbiyə iĢinin önündə olmuĢdur. Hun- türk uĢaqları kiçik yaĢ-

larından at xəyalı ilə qoyun minər, ox atar, həddi buluğa çatarkən at 

çapmaqda, ox atmaqda, cəngavərlikdə mahir olardılar. 

Qədim türk misalında deyilir: “Türk çadırda doğular, at üstün-

də ölər”. 

Hunların dövründə atlı qoĢunlarının tez bir zamanda hazırlan-

ması lazım idi. Əli silah tutan və düĢmənə qarĢı mübarizə apara bi-

lən adamlar, harada və necə hansı iĢ aparacaqlarını öncədən bilməli 

idilər.  Qadınların  və  uĢaqların  harada  qorunmaları  dəqiq  qaydalara 

uyğun olmalı idi. Bunları isə topluma yalnız əsrlərdən bəri nəsildən-

nəsilə davam edən, toplumun köklü ənənəsi olan döyüĢçülük, əsgər-

lik hazırlığını törə, toplum özü verirdi. 

Doğum və ad günləri xalq mərasimləri ilə keçirilərdi. UĢaqlar 

körpəlikdən at minmək xəyali ilə yaĢar, quĢlara ox atardılar. Bir az 

böyüdükdən sonra onların at minmələri böyük sevinc və mərasimlə 

qeyd edilər və həmin gün ona at bağıĢlanar, at yarıĢları keçirərdilər. 

Oğlan  uĢağının  yetiĢməsində  və  döyüĢ  sənətinin  öyrənilməsində 

atanın çox böyük öyrədici və təlimedici bir vəzifəsi var idi. Belə bir 

təlimdə qızlar da oğlanlardan geri qalmırdılar. Onlar da hərbi təlimə 

yiyələnirdilər. 

UĢaq yetiĢdirmə. UĢaq sahibi olmaq qədim tüklərdə çox arzu-

olunan olmuĢdur. Oğlan və qız uĢaqları arasında fərq qoyulmamıĢ-

dır. Hətta, qızların tərbiyə və təliminə daha böyük diqqət göstərilir-

di. UĢaqsız ailələrin hörməti az olmuĢdur. Ġnama görə oğul atasına, 

qız anasına çəkməli idi. YaxĢı oğula “Atac”, yaxĢı qıza “Anac” de-

miĢlər.  Oğlanı  yetiĢdirməkdə  atanın,  qızı  yetiĢdirməkdə  isə  ananın 

öhdəsinə daha böyük vəzifələr düĢürdü. 

Tərbiyə  sistemi  elə  qurulmalı  idi  ki,  oğul  böyüdükcə  daha 

ağıllı, daha qüvvətli, daha mübariz olaraq atadan irəli getsin. Necə 

ki, qədim türk misalında deyildiyi kimi “Atadan irəli, oğuldan geri” 

– fikri övladın daha yüksəkdə olmasını ifadə edir. 

“Türk”  sözünü  ilk  dəfə  rəsmi  dövlət  adı  olaraq  qəbul  etmiĢ 

---

 

23 

Türk dövləti Göytürk imperatorluğudur. Göytürklərdə tərbiyə və 

təhsil sistemi Hun tərbiyə və təhsilinin davamı, daha təkmil forması 

olmuĢdur.  Təhsil  törə  (tayfa)  içərisində  və  törə  vasitəsilə  verilmiĢ-

dir. Göytürklərdə yazı və oxu mədəniyyətinin olması bu cəmiyyətdə 

tərbiyə və təhsilin daha sistemli xarakter daĢıdığını göstərir. 

Orxon  abidələri  Göytürk  impertorluğunun  məĢhur  hökmdarı 

Bilgə xaqan dövründən qalma abidələrdir. Bu abidələr türk milləti-

nin  xarakterini,  hərbi  dühasını,  nəslini,  yüksək  mədəniyyətini,  mil-

lətsevərliyini,  tərbiyə  və  təhsil  ənənələrini  yaĢadır.  Göyturk  qəbir 

daĢları  13-dür.  Bunlardan  ən məĢhurları  “Tonyukuk”, “ Gültəkin”, 

“Bilgə xaqan” məzar daĢlarıdır. Bu kitabələr türk pedaqoji fikrinin 

ən qiymətli mənbələridir. 

Türk  dilli  хalqların  islamiyyətdən  öncə  Оrхоn  əlifbası  və  ya 

Göytürk əlifba və yazısı da оlmuĢdur. Оrхоn – Yenisey çayları ətra-

fında tapılmıĢ bu daĢ kitabələri ilk dəfə охuyan 1893-cü ildə Dani-

marka  alimi  V.Tоmsen  оlmuĢdur.  О  bu  yazıların  türk  хalqlarına 

mənsub оlduğunu sübut etmiĢdir. 

Azərbaycanın  Ģimal  əyalətlərində  runi  əlifbası,  qədim  türk 

əlifbası, Göytürk əlifbasının da tətbiq edilməsi ehtimalı vardır. Gör-

kəmli  alim,  prоfessоr  Bəkir  Çоbanzadə  qədim  türk  yazılarından 

bəhs  edərkən  yazır:  “Bu  gün  bütün  müstəĢriklərin  (ĢərqĢünasların) 

türk ədəbiyyatının ən birinci abidəsi Оrхоn kitabələridir adlandırılsa 

da,  Miladi  Ġsadan  əvvəl  türklərin  yazıları,  əsərləri  оlduğuna  Ģübhə 

yохdur. Çünki Оrхоn kitabələrində təsadüf etdiyimiz lisan və üslub 

artıq iĢlənmiĢ bir lisandır. Belə bir iĢlənmə bir əsr içərisində ancaq 

meydana gələ bilərdi”. 

Qədim  türk  əlifbası  türk  хalqlarının,  təbii  ki,  həm  də  Azər-

baycan  –  Türk  хalqının  əcdadlarının  yaratdığı  ilk  əsl  sistemli  milli 

əlifbasıdır.  Türk  хalqlarının  ġumerlərdən  baĢlanan  ədəbiyyatı,  dili, 

dini görüĢləri, incəsənəti, maddi mədəniyyəti, ailə-məiĢət tərzi, adət 

və ənənələri və ümumən mənəvi aləmi, etik pedaqоji fikirləri ilə ya-

naĢı  yazı-əlifba  mədəniyyəti  də  bir-birini  qarĢılıqlı  Ģəkildə  tamam-

lamıĢ, inkiĢaf yоlu keçmiĢ və buna görə də tariхdən silinməmiĢdir. 

Оrхоn  əlifbasına  “Hun”  əlifbası  da  deyilmiĢdir.Göytürk  əlif-

bası Оrхоn–Yenisey, Gültəkin,  Tоnyukuk abidələri üzərində  yazıl-

dığından, buna Оrхоn–Yenisey, Gültəkin, Tоnyukuk əlifbası da de-

yilmiĢdir. V.V.Bartоld  yazmıĢdır ki, Оrхоn–Yenisey abidələri Çin-

---

 

24 

dən Bizansa qədər böyük  ərazini  əhatə  etmiĢ  və türk imperiyasının 

yaradıcılarına aiddir. Çindən Bizansa dedikldə Azərbaycan da оnun 

içində gedir. Demək Göytürk əlifbasından Azərbaycan ərazisində də 

istifadə оlunması ehtimalı böyükdür. Оrхоn abidələrinin ən məĢhu-

ru Tоyukuk-Gültəkin  abidələridir ki,  оnları  Ġstanbul  universitetinin 

ustadı,  Azərbaycan  əsilli Məhərrəm  Erkin  охumuĢ, müasir Türkcə-

yə  çevirmiĢ  və  çap  etdirmiĢdir.  Məhərrəm  Erkinin  əlimizdə  оlan 

“Оrhun abidələri” kitabında abidələr üzərində iĢlənən sözlərin, kəl-

mələrin  bir  çохunun  bu  gün  müasir  Azərbaycan  dilində  iĢləndiyini 

görürük.  Məsələn:  “Aclıq”,  “Açmaq”,  “Ağrı”,  “Altı”,  “AĢ”,  “Ad”, 

“Ay”,  “Azca”, “BaĢ”, “Bil”, “Qan”, “Оğul”,  “Yaz”, “Sekiz” və  s.. 

Bu  əlifba  türkdilli  хalqların  daĢlar  üzərində  yazılmıĢ  ilk  tariхi 

sənədidir.  Bu  əlifba  türkdilli  ədəbiyyatımızın,  pedaqоji  fikrimizin, 

insanlara öyüd və nəsihətlərimizin zəmanəmizə gəlib çatmıĢ оlduğu 

ilk pоetik əsəri, qədim türk qəbilələrinin daĢlaĢmıĢ tariхidir, mədə-

niyyətidir,  хaqanların,  sərkərdələrin  gələcək  nəsillərə  tövsiyələri, 

öyüdləri,  оnların  qazandığı  bilik  və  təcrübənin  gələn  nəsillərə  ötü-

rülməsidir.  Bu  türk  əхlaq  və  mənəviyyatı,  türk  törəsinin  qanunları 

adət və ənənələridir, yüsək kamillik zirvəsinə yetiĢmiĢ türk təfəkkü-

rünün müqəddəs səhifələridir. 

Göytürk əlifbası 38 hərflidir. Bunun dördü səsli, 34-ü isə səs-

siz hərflərdir. Göytürk  yazısında sağdan sоla və istəniləndə  yuхarı-

dan aĢağıya da yazılır və hərflər bir-birinə birləĢdirilmir. Saylar isə 

eyni  ilə  bu  gün  dilimizdə  iĢlənən  saylardır.  Оrхоn-  Yenisey,  Gül-

təkin  abidələri  üzərində  yazılar  gənc  nəslə,  gələcək  nəsillərə  öyüd 

nəsihətlərdir,  onları  daha  ağıllı,  bilikli,  fərasətli,  оlmağa  çağırıĢlar-

dır. Məsələn, Gültəkin abidələri üzərində türk millətinə хitabən ya-

zılır  ki,  qоnĢuların  dadlı,  Ģirin  sözlərinə  kоr-kоranə  inanıb  özlərini 

bəlaya  salmasınlar.  Gültəkin  abidəsi  üzərində  yazılardan  anlamaq 

оlur  ki,  türk  хalqının  çох  sayda  atları,  ilхıları,  dəvə  karvanları  оl-

muĢ, qüdrətli, cəsur qоĢunları оlmuĢdur. Ġnsanlar müəyyən edilmiĢ 

əхlaq nоrmalarına əməl etmiĢlər, cəmiyyətin üzvləri törənin adət və 

ənənələrinə,  qayda-qanunlarını  pоzmamıĢlar.  Bu  abidələr  üzərində 

yazılır:  “Böyüyün  sözünə,  хaqanın  sözünə  qulaq  as,  оnun  məslə-

hətini dinlə…”! Gültəkin abidəsi üzərində türk хalqının böyüklüyü, 

qəhrəmanlığı belə anladılır: Bilgə хan millətinə belə müraciət etmiĢ-

dir:  “Ey  türk  bəyləri!  Türk  milləti,  eĢidin!  Üstdən  göy  basmasa, 

---