Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan müƏLLĠMLƏR Ġnstġtutu
Yüklə 4,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
15
II fəsil QƏDİM VƏ ORTA ƏSR SİVİLİZASİYALARINDA TƏRBİYƏ VƏ TƏHSİL Əhatə olunan məsələlər:
2.1. Qədim Şumerlerdə tərbiyə. 2.2. Qədim Misir, Çin, Hindistanda tərbiyə və təhsil. 2.3. Qədim Türklərdə - Hunlarda və Göytürklərdə tərbiyə.
16
2.1. Qədim Şumerlerdə tərbiyə
Yaxın və Uzaq ġərq dövlətlərində məktəb və pedaqoji fikir iqtisadi, sosial, mədəni, etnik, coğrafi amillərin təsirilə inkiĢaf edir- di. MütəĢəkkil təlim-tərbiyə müəssisəsi olan məktəb icma-qəbilə quruluĢundan sosial təbəqələrə ayrılmıĢ yeni cəmiyyətin yaranması- nın obyektiv nəticəsi idi. Təхminən b.e.ə. III minillikdən baĢlayaraq infоrmasiyanın ötürülməsinin əsas üsulları kimi nitq və piktоqrafik (piktоs – Ģəkil, qrafо – yazı deməkdir) yazı qismən miхi və herоqlif yazıları ilə əvəz оlundu. Yazının yaranması və inkiĢafı məktəbin genezisinin ən mühüm amili oldu. Yazı sistemi ġumer mixi yazıları, Misir və Cin heroqliflərinin simasında daha da mürəkkəbləĢdiyin- dən xüsusi təlim tələb edirdi. Əqli əməyin fiziki əməkdən ayrılması prоsesində yeni peĢə – müəllimlik meydana gəldi. Ġlk tədris müəssisələrinin yaranması üçün bəĢəriyyət din xadimlərinə borcludur. Din təlim-tərbiyə, xeyirxah fikir, xeyirxah danıĢıq və xeyirxah əməl ideyasının daĢıyıcısı idi. Qədim ġərq sivi- lizasiyasında təlim və tərbiyənin əsas mərkəzi ailə və kilsə idi. Ailə cəmiyyəti kifayət qədər oxumağı və yazmağı bacaran adamlarla tə- min edə bilmədiyindən din xadimləri məktəbləri yaratdılar. Tərbiyə tədricən mütəĢəkkil xarakter daĢımağa baĢladı. Dünyanın ən qədim mədəniyyətlərindən biri olan ġumer- akkad mədəniyyəti müasir Ġraq ərazisində yerləĢən Dəclə və Fərat çaylarının arasındakı vadidə, yunanların Mesopotamiya adlandırdıq- ları yerdə yaranmıĢdır. ġumer-akkad mədəniyyəti qədim ġərq mə- dəniyyətinin bir nümunəsidir. B.e.ə. III minillikdən əvvəl yaranan və b.e. yüzüncü ilinə qədər bir-birini əvəz edən dövlətlər (ġumer, Akkad, Babil, Assuriya və b.) kifayət qədər sabit və davamlı mədəniyyətə malik idilər. Amerika alimi Samuel Kramer qədim mənbələrə əsaslanaraq qəti hökm verir ki, tarix ġumerdən baĢlanır. Ġlk yazı növləri piktoqrafiya və heroqlif qədim Ģərqlilərə məxsusdur.Amma onun bu hökmünü bu gün qəbul etməyənlər də vardır. Bu gün Azərbaycanın qədim və tarixi yerlərindən olan Qobustanda, Gəmiqayada, Azıx mağarasında və digər yerlərdə ən qədim yazı nümunələrinə mixi və piktoqrafik 17
iĢarələrə rast gəlinməkdədir. ġumerlərdə təhsilin baĢlıca ocağı məktəb idi. Məktəblər təhsil verməklə yanaĢı, həm də dəftərxana funksiyasını yerinə yetirirdilər. Qədim yazılı abidələr ġumer Ģəhəri Urukun xarabalıqları arasında aĢkar edilmiĢdir. Orada üzləri Ģəkilli yazı ilə örtülmüĢ mindən çox gil kitabələr (lövhəciklər) mövcuddur. B.e.ə. III minilliyin ortaların- da ġumerdə artıq məktəb təhsili mövcud idi. ġumer məktəblərində təlimin əsas məqsədi sənət öyrətməkdən ibarət idi. Bu məktəblərdə mirzələr hazırlanırdı və mixi yazı sistemi və əsas riyazi biliklər öyrədilirdi. ġumerdə təlim ümumi və icbari xarakter daĢımırdı və bu məktəblərdə ancaq oğlanlar təhsil alırdılar. ġumer məktəbləri aĢağıdakı qaydada təĢkil olunmuĢdu: məktəb (edubba) “kitabələr evi” adlanırdı. Məktəbə “kitabələr evinin” atası – müəllim baĢcılıq edirdi. Müəllimin köməkçisi “böyük qardaĢ” ad- lanırdı. Təlim iki əsas proqram əsasında həyata keçirilirdi. Birinci proqramda elm və texnikaya, ikincidə isə ədəbiyyata, yaradıcılıq qabiliyyətinin inkiĢafına xüsusi fikir verilirdi. “Kitabələr evi” tədricən təkamülə məruz qaldı və onlar mədəni-maarif mərkəzlərinə çevrildilər. ġəhərin daha yaxĢı yerlərində zikkuratlar adlanan bilik evi kompleksləri yaradılırdı. Bu dövrdə tanınmıĢ ailələrin qızları üçün də edubbalar (məktəblər) yaradıldı. TapılmıĢ gil lövhəciklər üzərində yazılmıĢ hekayələrdə 4 min il əvvəl tərbiyə haqqında de- yilmiĢ qiymətli fikirlər vardır. Bu hekayələri S.Kramer pedaqogika tarixində ilk nadir sənəd hesab etmiĢdir. ġərq xalqlarını ictimai-pedaqoji və fəlsəfi fikrinin inkiĢafında dünya ədəbiyyatının ilk Ģah əsəri sayılan “Bilqamıs” dastanı mühüm yer tutur. Dastan b.e.ə III minillikdə qədim ġumer dilində Ģifahi Ģəkildə yaranmıĢ, II minillikdə akkad dilində gil lövhələrə köçürül- müĢdür. Dastan ġumerlərin qayda-qanunları, danıĢıq mədəniyyəti, ata-anaya, ağsaqqallara, dosta hörmət, əxlaq normaları haqqında dolğun təsəvvür yaradır. Dastan qəhrəmanı Bilqamıs ən gözəl insani keyfiyyətləri özündə birləĢdirmiĢdir. ġumerlərin əхlaq tərbiyəsi ilə bağlı fikirləri müdrik Aхikar haqqında hekayədə öz bariz əksini tapmıĢdır. Burada tərbiyə ilə bağlı yüzdən çох nəsihət verilmiĢdir. Müasir dövrün əхlaq və davra- nıĢ qaydaları ilə səsləĢən nəsihətlərin bəzilərinə diqqət yetirək:
18
Sirri açma. Sarayda eĢitdiyin hər bir söz qоy sənin qəlbində çürüsün. Sakit danıĢ, səsini ucaldıb səs-küylə danıĢma. Əgər səs- küylə ev tikmək mümkün оlsaydı, оnda eĢĢək gündə iki ev tikərdi. ə daĢ daĢımaq, aхmaqla Ģərab içməkdən yaхĢıdır. əddindən artıq Ģirin оlma, yохsa səni udarlar. Həddindən artıq acı da оlma, yохsa səni atarlar. əlini оğurluqdan. Ağıllı adama qulaq asmaq, isti havada sərin su içməyə bənzəyir. Heç kəsə ayağını basmağa imkan vermə, sоnra bоynuna minə bilər. Bir sərçəni əldə tutmaq, min quĢun göydə uçmasından sərfəlidir. Nə zaman su yuхarı aхsa, quĢ qanadsız uçsa, qarğa ağarsa, acı bal kimi Ģirin оlsa, о zaman aхmaq da ağıllanar. Öz sahibini tərk edən və sənin arхanca gedən iti daĢla qоv.
ər.
Göründüyü kimi ġumerdə güclü məktəb sistemi, yüksək mə- nəvi keyfiyyətlər, ciddi surətdə qorunan əxlaqi-didaktik normalar, bitgin tərbiyə nəzəriyyəsi mövcud olmuĢdur.
gəlmiĢdir. Misir yazı növü piktokrafik - yəni, Ģəkli yazı adlanırdı. ġəkli iĢarələr vasitəsilə ayrı-ayrı sözlərin, anlayıĢ və məfhumların mənası verilirdi. Qədim Misirdə məktəb təhsili ilə bağlı ilk məlumatlar b.e.ə. III minilliyə təsadüf edir. Qədim Misirdə məktəb və tərbiyə iĢi uĢağı, yeniyetməni, gənci həyata hazırlamağa, onları yaĢlılar aləminə daxil etməyə yönəlmiĢdir. Öz fikrini müxtəsər söyləyən, taleyin məhrumiyyətlərinə və əzablarına dözməyi bacaran insan qədim misirlilərin idealı hesab edilirdi. Belə ideal insanların Yüklə 4,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|