Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki biznes universiteti

 
128 
məsi qaydası haqda qərar qəbul edilir. Əgər kompleks təh-
lil  zamanı  əsas  göstəricinin  ilkin-başlanğıc  göstəricilərin-
dən  funksional  asılılığını  müəyyən  etmək  üçün  zəruri  in-
formasiya (məlumat) varsa, onda o bütün növbəti hesabla-
malar üçün əsas götürülür. 
Məsələn, avtomobil şinlərinin keyfıyyət səviyyəsinin 
kompleks  qiymətləndirilməsinin  əsas  göstəricisi  onların 
kilometrlərlə getmələridir, dizel mühərrikləri üçün isə saat 
hesabı ilə motoresursdur. 
İnteqral göstəricilərdən məmulatın istismarından cəmi 
faydalı  səmərənin  miqdarı  və  onların  yaranması  və  istis-
marının  ümumi  xərcləri  haqqında  məlumat  olduqda,  məh-
sulun  keyfiyyətinin  kompleks  qiymətləndirilməsi  üçün 
istifadə edilir. 
Bütün  qalan  hallar  üçün  məhsulun  keyfıyyət  səviy-
yəsinin qiymətləndirilməsi üçün orta çəki göstəriciləri tət-
biq edilir. Keyfiyyətin  kompleks orta çəki göstəricisi aşa-
ğıdakı düsturlarla hesablanır: 
   
и
ин
П
м
У
н
1
1




    
və
  
burada 
            
и
ин
q
м
У
н
1
1




 
U-  keyfıyyətin  orta  çəkili  kompleks  kəmiyyət  gös-
təricisi; 
m
in
 – i saylı göstəricisinin samballılıq parametri; 
P
I
 
- keyfıyyətin i saylı göstəricisinin mənası; 
q
i
 - məhsul keyfıyyətinin i saylı nisbi göstəricisi; 
n - keyfıyyət göstəricilərinin sayı. 

---

 
129 
Orta çəki göstəricinin növü və parametrlərin (əmsal-
ların)  samballılıq  kəmiyyətləri  keyfiyyətin  qiymətləndi-
rilməsinin  dəqiq  məqsədlərindən  və  müəyyən  istehsal 
şəraitində  onların  idarə  edilməsinin  əsas  vəzifələrindən 
asılı olaraq seçilir. Samballılıq əmsallarının hesablanması-
nın müəyyən edilməsi üçün, əsas etibarı ilə, təhlilin dəyər 
reqressiv asılılıqlar göstəriciləri və ya mütəxəssislər qrup-
larının  ümumiləşdirilmiş  təcrübəsinə  söykənmiş  ekspert 
metodundan istifadə edilir. 
Cədvəl  3-də  məmulatın  kompleks  keyfiyyət  göstəri-
cisinin  müəyyən  edilməsi  üzrə  hesablamaların  məzmunu 
açıqlanıb. 
Keyfiyyətin  qiymətləndirilməsi  ekspert  qrupları  tə-
rəfindən,  bir  qayda  olaraq,  yeddi  bal  şkalası  üzrə  aparılır 
(cədvəl 8;9). 
 
Cədvəl 8.  
Keyfiyyətin vahid parametrik göstəricilərinin  
samballılıq əmsalları 
 
Keyfıyyət 
göstəriciləri 
Ayrı-ayrı  göstəricilərin 
sanballılıq parametrləri 
(əmsalları) 
P
i 
- qabarit ölçüsü 
m
i
- 3,5 
P
2
- kütlə 
m
2
-3,0 
P
3
-informasiyaların   dərk 
edilməsinin rahatlığı 
m
3
 - 2,5 
P
4
- daşınılmalıq 
m
4
-2,0 
 

---

 
130 
Cədvəl 9. 
Ekspert üsulu ilə məmulatın vahid parametrik 
keyfiyyətinin   qiymətləndirilməsi 
 
 
Orta  çəki  ədədi  metodu  ilə  hesablanmış  keyfıyyətin 
kompleks göstəricisi bərabərdir: U= 6,4 x 3,5 + 6,6 x 3,0 + 
6,2 x 2,5 + 5,8 x 2,0 = 69,3 bal 
Əgər  məmulatın  baza  nümunəsinin  keyfıyyətinin 
ümumiləşdirilmiş    göstəricisi  63  olarsa,  onda  müqayisə 
səviyyəsi 1,1 olacaqdır. 
(U= 69,3:63 = 1,1). 
Kompleks  üsul  məmulatın  bütün  xassələrini  (məsə-
lən, erqonomik, estetik, iqtisadi) nəzərə almağa imkan ver-
mədiyi hallarda, lakin vahid parametrik göstəricilərin cəmi 
kifayət  qədər  geniş  olduqda,  keyfiyyətin  səviyyəsinin 
qiymətləndirilməsinin  qarışıq  metodu  tətbiq  edilir.  Bunun 
üçün vahid parametrik göstəricilərin bir qismini qruplarda 
birləşdirirlər  və  onların  hər  biri  üçün  müvafiq  kompleks 
göstərici  müəyyən  edilir.  Daha  vacib  olan  vahid  para-
metrik göstəricilər ayrıca təhlil edilir. 
Göstəricilər   və   qiymətləndirmə (balla) 
Ekspertlər 
        Pı 
P
2
 
P
3
 
   P
4
 
Birinci 
        7 
 6 
 7 
   5 
Ikinci 
        6 
 7 
 5 
   7 
Üçüncü 
        7 
      7 
      6 
      5 
Dördüncü 
        6 
      6 
 6 
   6 
Beşinci 
        6 
      7 
 7 
   6 
Orta qiymətlər         6,4 
6,6 
  6,2 
   5,8 

---

 
131 
Alınan hər bir qrup üzrə kompleks və  müstəqil qiy-
mətləndirməsi üçün qəbul edilmiş vahid parametrik göstə-
ricilər  analoji  baza  göstəriciləri    toplusu  ilə  differensial, 
yəni fərdi metodla müqayisə edirlər. 
Ayrı-ayrı müəssisələrdə, sahələrdə, iqtisadi rayonlar-
da  buraxılan  müxtəlif  çeşidli  məhsulların  xassələri  toplu-
sunun  kompleks  qiymətləndirilməsi  üçün  keyfıyyət  in-
dekslərindən istifadə edilir. Onların köməyi ilə bir neçə il 
üzrə  ilkin  baza  məhsulunun  keyfiyyət  dinamikasını  təhlil 
etmək,  onun  yüksəldilməsində  ayrı-ayrı  birliklərin  və 
sahələrin işlərinə yekun vurmaq olar. 
Bu məhsulun nəzərə alınan intervalda istehsal edilən 
nisbi kəmiyyətlərinə və keyfiyyətlərinin orta çəkilərinə bə-
rabər  olan  müxtəlif  məhsulların  keyfıyyətinin  kompleks 
göstəricisinə  keyfiyyət  indeksi  deyilir.  Maddi  -  texniki 
resursların  müxtəlif  növlərinin  qiymətləndirilməsi  üçün 
keyfiyyətin  orta  çəkili  həndəsi  və  ya  kəmiyyət    həmçinin 
növlük  əmsalları,  zaylılıq  indeksi  və  s.  göstəricilərdən 
istifadə olunur. 
Məhsulun  keyfıyyətinin  miqdarca  ölçülməsinin 
prinsipləri və metodlarının  tədqiqi ilə elmin yeni sahəsi – 
kvalimetriya məşqul olur. O məhsulun keyfıyyəti və stan-
dartlaşmanın idarə edilməsində qərarların əsaslandırılması 
üçün  istifadə  olunan  məmulatların  xassələrinin  miqdarca 
qiymətləndirilməsinin metodlarını birləşdirir. 
 
 
 
 

---