Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan miLLİ konservatoriyasi
Yüklə 4,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
“K o ns er v a to riy a ” ju rn alı 20 16 No 3( 3 3 ) Muğamşünaslıq UOT 781,7 Aynurə Abuşova – “Çahargah” muğamının melodik xüsusiyyətləri və məqam əsası 15 Aynurə ABUŞOVA AMK-nın dissertantı, Ünvan: Bakı, Yasamal rayonu, Ələsgər Ələkbərov 7 E-mail: aynuraabushova@mail.ru “ÇAHARGAH” MUĞAMININ MELODİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ MƏQAM ƏSASI Xülasə: Məqalə “Çahargah” muğamının not yazılarının araşdırılmasına və musiqi dilinin təhlilinə həsr olunmuşdur. Məqalədə “Çahargah” muğamının obrazlı emosional səciyyəsi, kompozisiya və melodik quruluşunun xüsusiyyətlərinin, məqam-intonasiya əsaslarının tədqiqi verilir. Açar sözlər: muğam, not yazıları, məqam, melodik xüsusiyyətlər, musiqi dili “Çahargah” muğamının elmi ədəbiyyatda öz əksini tapmış inkişaf tarixini izləyərək qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın şifahi ənənəli musiqisində Orta əsrlərdə muğam şöbəsindən başlayaraq formalaşmış “Çahargah” muğam dəstgahı çoxtərkibli və geniş həcmli muğamlardan biridir. Muğam cədvəllərinin və muğam proqramlarının, “Çahargah” muğamının səsyazılarının və not yazılarının nəzərdən keçirilməsi, onların müqayisəli təhlili “Çahargah” muğamının keçdiyi tarixi inkişaf yolunu və musiqi xüsusiyyətlərini üzə çıxarmağa imkan verir. “Çahargah” muğamının bir neçə not yazısı çap olunub. Onlardan birincisi Nəriman Məmmədov tərəfindən Əhməd Bakıxanovun ifasından yazılmışdır (1). Bu not yazısında “Çahargah” muğamı aşağıdakı tərkib hissələrindən ibarətdir: “Bərdaşt”, “Mayə”, “Bəstə-Nigar”, “Hasar”, “Müxalif”, “Mənsuriyyə”, “Hüzzal”. “Çahargah” muğamının ikinci not yazısı da Nəriman Məmmədova məxsusdur. Muğamın bu not yazısı vokal-instrumental şəkildə, tarzən Bəhram Mansurovun və xanəndə Yaqub Məmmədovun ifasından həyata keçirilmişdir (2). Not yazısında “Çahargah” muğamının tərkibi: “Çahargah dəramədi”, “Bali-kabutər”, “Təsnif” (“Mixək əkdim ləyəndə”), “Rəng”, “Bəstə-Nigar”, “Təsnif” (“İstəsəm məhv olsun Bisütun dağı”), “Hasar”, “Rəng”, “Müxalif”, “Təsnif” (“Gülüstanda sənə bənzər gül olmaz”), “Zərbi Mənsuriyyə”. Not yazısındakı muğam şöbələrində Füzu- linin və Natəvanın qəzəllərindən istifadə olunub, təsniflər xalq sözlərinə əsaslanır. Göründüyü kimi, N.Məmmədovun nota aldığı muğam iki variantda - instrumental və vokal-instrumental tərzini əks etdirən variantlarda yazılmışdır. Muğamlar tarın səslənməsindən nota salınaraq, fortepianoda ifa olunmaq üçün işlənilmişdir. N.Məmmədovun əsas məqsədi təkcə muğamın texniki cəhətdən mexaniki olaraq üzünü köçürtməkdən ibarət olmamışdır. O, muğamın əsas şöbələrini nota salmağa və onun ifaçılıq təfsirini əks etdirməyə çalışmışdır. “Çahargah” muğamının üçüncü not yazısı kamança ifaçısı Arif Əsədullayev “K o ns er v a to riy a ” ju rn alı 20 16 No 3( 3 3 ) 16 Muğamşünaslıq UOT 781,7 Aynurə Abuşova – “Çahargah” muğamının melodik xüsusiyyətləri və məqam əsası 16 tərəfindən tarzən Elxan Müzəffərovun ifasından yazılmışdır (3). Bu not yazısında muğamın tərkibi belədir: “Bərdaşt”, “Mayə”, “Bali-kəbutər”, “Cövhəri”, “Mayəyə əlavə” (kamança variantı), “Pər-pərəstük”, “Bəstə-Nigar”, “Manəndi-müxalif”, “Muyə”, “Mayəyə ayaq” (kadensiya), “Hasar”, “Müalif”, “Qərrə”, “Müxalif”, “Ouc müxalif”, “Naleyi-zənbur”, “Kadensiya”, “Mənsuriyyə”, “Üzzal”, “Koda” (“Məğlub”). A.Əsədullayevin not yazısında “Çahargah” muğamı üçün ənənəvi olan şöbələrlə yanaşı, bir sıra guşələrin nota alınması da diqqətəlayiqdir, çünki bu guşələr əsasən şöbələrin musiqi materialını genişləndirərək, inkişafı bir növ tamamlayır. Bütün bunlar muğamların ifaçılıq variantlarının müqayisəli araşdırılmasında mühüm əhəmiyyətə malikdir. “Çahargah” muğamının dördüncü not yazısı tarzən Əkrəm Məmmədli tərəfindən həyata keçirilmişdir (4). Həmin variant görkəmli tarzən-pedaqoq Kamil Əhmədovun ifaçılıq ənənəsinə uyğundur. Not yazısında “Çahargah” muğamı aşağıdakı şöbələrdən ibarətdir: “Bərdaşt”, “Mayeyi-Çahargah”, “Bəstə-Nigar”, “Hasar”, “Müalif”, “Qərrə”, “Müxalif”, “Müxalifin üstü”, “Mənsuriyyə” (ritmik, solo), “Üzzal”, “Çahargaha ayaq” (“Məğlub ayağı”). Muğamın instrumental şəkildə ifasını əks etdirən bu not yazısı muğam şöbələrindən ibarətdir. Şöbələrin ardıcıllığından göründüyü kimi, burada muğamın ənənəvi şöbələri kompozisiyanın əsasını təşkil edir. Bununla yanaşı, “Mənsuriyyə” şöbəsinin ritmik və solo variantları da öz əksini tapmışdır. Bu da təsadüfi deyil, belə ki, “Mənsuriyyə” ifaçılıq təcrübəsində həm muğam şöbəsi kimi, həm də zərbli muğam kimi mövcuddur. Not yazısının müəllifi “Mənsuriyyə” zərbli muğamında çalınan rəngləri (ritmik) və muğam epizodlarını (solo) bir səsli şəkildə buraya daxil etmişdir. Bu da nəzərdən keçirdiyimiz not yazısını digərlərindən fərqləndirir. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, Səid Rüstəmovun “Azərbaycan xalq rəngləri” (5), Əhməd Bakıxanovun “Azərbaycan xalq rəngləri” (6), “Azərbaycan ritmik muğamları” (7) və Ramiz Zöhrabovun “Azərbaycan təsnifləri” (8), “Zərbi- muğamlar” (9) məcmuələrində biz “Çahargah” muğamının rənglərinin və təsniflərinin, eləcə də “Mənsuriyyə” zərbli-muğamının not yazılarına rast gəlirik. Göründüyü kimi, “Çahargah” muğamının, onun tərkib hissəsi olan “Mənsuriyyə” zərbli-muğamının, rəng və təsniflərin bir neçə variantda not yazıları mövcuddur. Bu not yazıları ayrı-ayrı bəstəkarlar və musiqişünaslar tərəfindən müxtəlif ifalardan həyata keçirilmişdir. Biz öz tədqiqatımızda not yazıları əsasında muğamın musiqi dilinin quruluşuna və məqam əsasına nəzər salırıq. Not yazılarının müqayisəsindən görünür ki, burada öz əksini tapan ifaçılıq variantlarında şöbələrin sayı və həcmi müxtəlifdir. Lakin bütün not yazılarında “Çahargah” muğamı üçün ənənəvi şöbələr təkrarlanır ki, bunlar da muğam kompozisiyasının əsasını təşkil edir: “Bərdaşt”, “Mayeyi- Çahargah”, “Bəstə-Nigar”, “Hasar”, “Müxalif”, “Mənsuriyyə”, “Çahargaha ayaq” (“Məğlub”). Yüklə 4,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|