Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi azərbaycan döVLƏt iqtisad universiteti fakultə : «Əmtəəşünaslıq»

5 

 

Qeyd etmək lazımdır ki, kaşı meydana gələnə qədər Almaniyada gilin qumla 

qarışığında  alınan  “Daş  qabların”  istehsalı  inkişaf  etmişdir.  Belə  keramika 

mayolikadan  daha  sıx  məsaməli  olması  və  yüksək  temperaturda  yandırılması  ilə 

fərqlənirdi. Daş qablar bir qayda olaraq duz şirəsi  ilə şirələnirdi. Daş qablar XVI-

XVII əsrlərdə Belçika və İngiltərədə hazırlanmağa başlandı. 

Rusiyada  çini  istehsalı  ilk  dəfə  I  Pyotr  maraqlanırdı.  Lakin  bu  məmulatın 

istehsalı  o  vaxtlar  mümükün  olmadı.  Buna  baxmayaraq  1723-cü  ildə  I  Pyotr  çini 

fabrikinin  təşkili  üçün  müxtəlif  əmrlər  vermişdir.  XVIII  əsrdə  Rusiyada  rus 

keramikasının  inkişafında  rus  çininsinin  kəşfi  böyük  hadisə  kimi  qeyd  edildi. 

Rusiyada çininin istehsalı sərbəst olarq dağ mühəndisi Dmitri İvanoviç Vinaqradov 

tərəfindən  işlənib  hazırlanmışdır.  Onun  rəhbərliyi  altında  ilk  çini  zavodu  1744-cü 

ildə Peterburq yaxınlığında tikilmişdir. 

Azərbaycanda    keramika  istehsalının  qədim  tarixi  var.İlk  keramika 

nümunələri  Eneolit  abidələrindən  (Şomu  təpə,  Baba  dərviş,  Qarralar  təpəsi  ) 

tapılmış  boz-qonur  rəngli  qablar  qatışıq  tərkibli  gildən  hazırlanmış  və  dulus 

kürələrində  yandırılmışdır.Saxsıdan  kuzə,  çürdək,  səhəng,  küpə  və  s.    istehsal 

edilirdi.IX-XII  əsrlərdə  yüksək  inkişaf  edən  dulusçuluq  sənəti  əsasən  Bərdə, 

Gəncə, Naxçıvan, Təbriz, Şamaxı, Bakı və s. şəhərlərdə cəmlənmişdir. Ucuz fabrik 

məmulatının  idxalının  güclənməsi  saxsı  məmulatına  təlabatın  azlması  XIX  əsrin 

sonunda  və  XX  əsrin  əvvələrində  Azərbaycanda  keramika  istehsalında  durğunluq 

yaranmasına gətirib cıxardı. 

Hazırda  Azərbaycanda  keramika  malları  istehsal  edilir.  Respublikamızda 

çini  qabları  Gəncə  çini  zavodunda,  kaşı  və  mayolika  qabları  isə  Baki  kaşı 

zavbodunda istehsal edilir. 

 

 

 

---

6 

 

I. KERAMIKANIN TƏRKIBI, QURULUŞU VƏ XASSƏLƏRI 

 

Keramikanın  kimyəvi  tərkibi  və  quruluşu  onun  təyinatından,  habelə  ona 

verilən tələblərdən aslıdır. 

Zərif  süvenir  hazırlanmasına  işlədilən  yumşaq  çinidən  1-ci  növbədə  ağlıq  və 

işıq  keçirmə  tələb  olunduğundan    bir  kimyəvi  tərkibə,  kütləvi  məişət  məmulatları 

hazırlamaq  üçün  olan  bərk  çinidən  isə  ağlıq  və  yüksək  mexaniki  davamlılıq  tələb 

olunduğundan o, başqa bir kimyəvi tərkibə malik olur. 

Bərk  çininin  kimyəvi  tərkibi  işlədilən  xam  materiala  uyğun  faizlə  ifadə 

olunur.  Bərk  çininin  tərkibi  -  50%  gil  materialı,  25%  kvars,  25%  çöl  şpatı,  bu 

çinidə  5,4%  K

2

O,  26,6%  Al

2

O

3

,  68%  SiO

2

  olur.  Belə  kimyəvi  tərkibə  malik  olan 

çininin malekulyar düsturu aşağıdakı kimidir: 

 

                   0,7 – 0,8 ← K

2

O 

                   0,1 – 0,2 ← Na

2

O        4,4 – 4,7      Al

2

O

3      

20-21    SiO

2

 

                   0.05- 0,1←  CaO         0,04              Fe

2

O

3        

0,07    TiO

2 

                              

0,01–0,02 ←MgO     

 

Yumşaq çinidən birinin tərkibi aşağıdakı kimidir: 

            0,6  ←   K

2

O  

            0,1  ←   Na

2

O       2,5 – 3,1        Al

2

O

3      

13,8 – 16-5  SiO

2

  

                   0,2  ←   CaO        0,2                   Fe

2

O

3     

0,1               TiO

2

 

                   0,1  ←   MgO 

     

Yuxarıdakı  düsturdan  aydın  görünür  ki,  bərk  çini  gil  materialı  ilə  zəngin, 

əridici ilə isə nisbətən kasıbdır. Buna görə də çininin yüksək yanma temperaturası 

(1320

0

-1400

0

C)  tələb  olunur.  Bərk  çiniyə  nisbətən  yumşaq  çinidə  alüminium  və 

silisium  oksidi  azdır,  buna  görə  də  onlar  aşağı  temperaturda  yandırılır  (1250

0

-

1300

0

C). 

---

7 

 

Bərk  çininin  kimyəvi  tərkibi  turşuluq  əmsalı  ilə  ifadə  oluna  bilər.Turşuluq 

əmsalı dedikdə turşu ekvivalentiin əsas ekvivalentinə olan nisbəti başa düşülür. 

Turşuluq  əmsalı  yumşaq  çiniyə  keçid  ərəfəsində  artır,  belə  ki,    çinidə  bu 

göstərici 1,1-1,3, yumşaq çinidə isə 1,68-1,75-ə bərabərdir. 

Bərk çininin şirəsinin tərkibinin molekulyar düsturu aşağıdakı kimidir: 

      

    0,11  ←  K

2

O   

    0,67  ←  Na

2

O           Al

2

O

3

 10 SiO

2

  (1300

0

C-də əriyir) 

    0,22  ← MgO 

 

    Kaşı  qabların  şirəsinin  kimyəvi  tərkibinin  molekulyar  düsturu  aşağıdakı 

kimidir: 

     0,3  ←  K

2

O   

     0,3  ←   CaO             0,5 Al

2

O

3

   4 SiO

2

  (1160

0

C-də əriyir) 

     0,4  ←  SiO

2

 

                                         

Saxsı  qabların  şirəsinin    kimyəvi  tərkibinin  molekulyar  düsturu  aşağıdakı 

kimidir: 

 

     0,1   ←  K

2

O   

     0,9   ←  PbO         0,25 Al

2

O

3

   2,3 SiO

2

  (900

0

C-də əriyir) 

 

Üç  şirənin  kimyəvi  tərkibini  müqayisə  etdikdə  görünür  ki,  saxsı  qabın  şirəsi 

daha  asan  əriyir.  Ona  görə  ki,  onun  tərkibində  olan  alüminium  və  silisium 

oksidlərinin miqdarı azdır, amma bu şirənin kimyəvi tərkibi və termiki davamlılığı 

da az olacaqdır. 

Yumşaq  çininin  mexaniki  möhkəmliyi  və  termiki  davamlılığı  bərk  çiniyə 

nisbətən  xeyli  aşağıdır.  Lakin  yumşaq  çininin  yüksək  estetik  xassələri  vardır  ki, 

məhz buna görə də ondan bahalı, zərif, nazik çay servizləri hazırlanır. 

---