Azərbaycan demokratik respublikasi

44 

 

adlı  adlı  məqaləsində  (№  146,  1911)  Qarabağ  şairlərindən  Ağabəyim  ağa,  Aşıq 

Pəri, Gövhər ağa, Fatma xanım Kəminə və Xurçudbanu Natavan haqqında söhbət 

açır, onların yaradıcılığını yüksək qiymətləndirirdi. Bu məqalə 1914-cü ildə Fransa 

mətbuatında da eynilə çap olunmuşdur. (―Revyu de Monde muzulman‖ sentyabr). 

Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  C.Hacıbəyli  jurnalın  həmin  nömrəsində  ―Şeyx 

Sənan‖  əfsanəsindən  də  ətraflı  bəhs  etmişdir.  ―İslam  dininin  ―biliciləri‖  adlı 

məqaləsində  sxolastik  din  xadimlərini  ifşa  edən  C.  Hacıbəyli  ruhanilərin  öz 

zərərfikir və müddəaları ilə avam camaatı necə aldatdıqlarını göstərirdi. (―Kaspi‖, 

№  49,  1914).  Başqa  bir  yazısında  o,  aşuranın  necə  yarandığından  söhbət  açırdı. 

 

1916-cı ildə C.Hacıbəyli Parisdə təhsilini başa vuraraq (ali) Bakıya qayıtdı 

və  mətbuat  səhifələrində  doğma  xalqının  acınacaqlı  vəziyyəti  haqqında  çoxlu 

məqalə çap etdirdi. (―Kaspi‖, № 18,22, 24,28, 34, 1917).  

 

 

 

1917-ci  ildə  fevral  –  burjua  inqilabı  baş  verdi.  Bu  zaman  Ceyhun 

Hacıbəyli ―İttihad‖ və ―Müsəlmanlıq‖ qəzetlərinin redaktoru vəzifəsində çalışırdı. 

 

1918-ci  il  mayın  28-də  Azərbaycan  Demokratik  Resdpublikası  elan 

olundu. Ceyhun bəy öz böyük qardaşı Üzeyirlə birlikdə sentyabrın axırlarına qədər 

―Azərbaycan‖  qəzetinin.ı  Şəfibəy  Rüstəmbəyovla  birlikdə  rus  dilində  çıxan 

―Азербайджан‖ qəzetinin redaktoru vəzifəsində işləmişdir. Həmin ilin dekabrında 

o,  görkəmli  siyasi  və  ictimai  xadim  Əlimərdanbəy  Topçubaşovun  (1862  -  1934) 

rəhbərliyi  altında  Azərbaycan  Respublikası  nümayəndəliyinin  tərkibində 

məsləhətçi kimi 1919-cu ildə açılacaq Versal sülh konfransında iştirak etmək üçün 

Parisə yola düşdü. Parisdə Ceyhunbəy Hacıbəylinin fransız dilində ―İlk müsəlman 

respublikası  Azərbaycan‖  (1919)  adlı  kitabı  çapdan  çıxmışdır.  Həmin  ildə 

C.Hacıbəylinin  Parisdə  ―Revyu  de  Monde  muzulman‖  jurnalında  1918-ci  ildə 

Bakıda  daşnaqsutun  qoşun  hissələri  tərəfindən,  eləcə  də  Şamaxı,  Kürdəmir  və 

Xaçmazda xeyli azərbaycanlı əhalisinin qırılmasını kəskin ifşa edən məqaləsi çap 

olunmuşdur.  

 

 

 

 

 

 

 

 

Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Vətənəqayıtmayan C. 

Hacıbəyli Parisdə ―Arşın mal alan‖ı fransız dilinə tərcümə etmiş və bu əsər həmin 

il  tamaşaya  qoyulmuşdur.  1926-cı  ildə  çap  etdirdiyi  ―Azərbaycan  teatrı‖  adlı 

məqaləsində o,  fransız oxucularına Hüseyn Cavid və Cəfər Cabbarlı kimi məşhur 

dramaturqların  yaradıcılığı  haqqında  məlumat  vermişdir.  (―Revyu  de  Monde 

muzulman‖, № 3).  

 

 

 

 

 

 

 

1928-ci  ildə  nəşr  etdirdiyi  ―A.  Bakıxanov‖  məqaləsində  isə  Azərbaycan 

tarixşünaslığı və arxeologiyasının banisi, ensiklopedik biliyə  malik Abbasquluağa 

Bakıxanovu  fransız  oxucularına  tanıtmağa  çalışmışdır.  (―Jurnal  Aziatik‖,  iyul  – 

www.onlinekurs.az     Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, 

Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları

---

45 

 

sentyabr,  1928).  Onun  1905-  1910-cu  illər  Azərbaycan  mətbuatı  tarixinə  dair  çap 

olunmuş  məqaləsi  isə  xalqımızın  mədəniyyətini  öyrənən  Qərbi  Avropa  alimləri 

üçün  istiqamətverici  rol  oynamışdır.  (―Aziatik  Revyu‖  jurnalı,  27-ci  cild,  №  90, 

1931).  1933-cü  ildə  C.  Hacıbəylinin  ―Qafqaz  Azərbaycanının  Qarabağ  dialekti‖ 

adlı  elmi  məqaləsi  Azərbaycan  və  Qərbi  Avropa  dilçiləri  üçün  indi  də  öz 

əhəmiyyətini itirməmişdir. (―Jurnal Aziatik‖ yanvar – may, 1933).  

 

 

Məşhur fransız şərqşünasları A. Beniqsen və Ş. Lemersə Kelkejenin 1964-

cü ildə Parisdə fransız dilində nəşr etdirdikləri ―Rusiyada  1920-ci ilə qədər çıxan 

müsəlman  mətbuatının  tarixi‖  adlı  əsərin  müqəddiməsindən  məlum  olur  ki, 

Azərbaycan mətbuatına dair fəslin hazırlanmasında C.Hacıbəyli də iştirak etmişdir. 

 

Ceyhunbəy  Hacıbəyli  1962-ci  ildə  oktyabrın  22-də  71  yaşında  Parisdə 

vəfat etmişdir və orada dəfn olunmuşdur.    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mövsüm Əliyev.     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

www.onlinekurs.az     Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, 

Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları

---

46 

 

 

ƏLĠMƏRDAN BƏY TOPÇUBAġOV 

Odlar yurdu. № 16, avqust 1988. 

 

Öz dövrünün istedadlı alimi, siyasi və ictimai xadimi Əlimərdan bəy Ələkbər oğlu 

Topşubaşov 1862-ci il mayın 4-də Gürcüstanın Tiflis şəhərində anadan olmuşdur. 

Əlimərdan bəy hələ uşaq ikən atası vəfat etmişdir. O, birinci Tiflis gimnaziyasında 

orta  təhsilini  başa  vurduqdan  sonra  Peterburq  Universitetinin  hüquq  fakultəsinə 

daxil olmuş və oranı 1888-ci ildə fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. Xristian dinin 

qəbul  etmək  şərti  ilə  onu  professor  vəzifəsinə  hazırlamaq  üçün  universitetdə 

saxlamaq istəmişlər. Ancaq Əlimərdan bəy bu təklifi rədd etmişdir. Həmin ildə o, 

artıq  ―neft  və  milyonlar  səltənəti‖  nə  çevrilmiş  Bakıya  gəlmiş  və  burada 

Azərbaycan  mətbuatının  banisi,  görkəmli  ictimai  xadim  Həsən  bəy  Zərdabinin 

(1842 - 1907) qızı Pəri xanımla ailə həyatı qurmuşdur.  

 

 

 

1898-ci  ildə  maarifpərvər  Hacı  Zeylabdin  Tağıyev  (1823  -  1924)  öz 

vəsaiti  ilə  ―Kaspi‖  mətbəəsinin  və  eyni  adlı  qəzeti  satın  alaraq  Ə.Topçubaşov  və 

Əhmədbəy  Ağayevə  (1869  -  1939)  həvalə  etmişdir.  Əlimərdan  bəy  bu  qəzeti 

redaktə etməyə başlamışdır. Rus dilində yazıb – yaradan bir çox azərbaycanlı ziyalı 

o dövrdə məhz bu qəzetdə çıxış edirdi. Topçubaşovun ―Kaspi‖ qəzetində müxtəlif 

mövzularda  çoxlu  məqaləsi  çap  olunmuşdur.  Bunların  arasında  Azərbaycan 

ədəbiyyatına  və  dramaturgiyasına  aid  məqalələr  xüsusilə  maraqlıdır.  Məsələn, 

1903-cü il il oktyabrın 26-da çap olunmuş ―İlk Azərbaycan dramaturqu‖ məqaləsi 

M.F.Axundova həsr olunmuşdur. Bu məqalə böyük dramaturqun irsinin rus dilində 

təbliğində  xüsusi  rol  oynamışdır.  Müəllifin  başqa  bir  məqaləsi  görkəmli 

Azərbaycan ədəbiyyatşünası Firudinbəy Köçərlinin (1863 - 1920) 1903-cü ildə rus 

dilində  nəşr  olunmuş  ―Azərbaycan  ədəbiyyatı‖  kitabı  haqqında  rəydir.  Həmin  il 

oktyabrın  31-də  nəşr  olunmuş  bu  yazıda  Ə.Topçubaşov  əsərin  müəllifinə  son 

dövrün ədəbi hadisələri haqqında  məlumatı daha da  genişləndirməyi təklif edirdi. 

O,  həmin  dövrdə  təkcə  Bakıda  H.Zərdabi,  Ə.Haqverdiyev  (1870-  1933) 

S.M.Qənizadə  (1866-  1924)  və  Ə.Ağayev  kimi  görkəmli  ədəbiqüvvələrin 

yetişdiyini bildirir və onların yaradıcılığını tədqiqata cəlb etməyi məsləhət görürdü. 

 

Ə.Topçubaşov bir  müddət rus dilində  nəşr olunan  ―Басински  торговы- 

промышленные листок ‖ qəzetinin də redaktoru olmuşdur. O, həmin illərdə Bakı 

şəhər  dumasının  üzvü  olmuş  və  bir  müddət  ona  sədrlik  etmişdir.  Ə.Topçubaşov 

www.onlinekurs.az     Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, 

Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları

---