Azərbaycan demokratik respublikasi

47 

 

həmçinin qız gimnaziyasının, ticarət məktəbinin, rus – müsəlman qadın məktəbinin 

və şəhər məktəblərinin himayədarları şurasının üzvü idi.  

 

 

 

Ə.Topçubaşovun təşəbbüsü, mciddi hazırlığı və rəhbərliyi altında 1905-ci 

il  avqustun  15-də  Nijni  –  Novqoradda  yarmarka  zamanı,  Oka  çayında  ―Qustav 

Struve‖  gəmisində  Ümumrusiya  müsəlmanlarının  birinci  qurultayı  açılmışdır. 

Qurultayda  Qafqaz,  Krım.  Qazan,  Yral,  Türküstan  və  Sibirdən  150  nəfərə  qədər 

nümayəndə  iştirak  edirdi.  Topçubaşovun  yazdığı  və  qurultayın  cüzi  dəyişikliklə 

bəyəndiyi  qətnamədə  göstərilirdi  ki,  Rusiya  müsəlmanlarının  bütün  məsələlərdə: 

siyasi,  mədəni,  həmçinin  Rusiyanın  hazırki  vəziyyətindən  irəli  gələ  biləcək 

məsələlərdə  həmrəy  olması  zəruridir.  Birinci  qurultayın  göstərişinə  əsasən 

―Ümumrusiya  müsəlman  ittifaqı‖  –  ―İttifaqul  -  müslimin‖  partiyası  təşkil  etməki 

qərara  alındı.  ―İttifaq‖  Rusiya  müsəlmanlarını  birləşdirməyi  və  beynəlxalq 

imperializmə qarşı  vahid cəbhədə çıxış etməyi  məqsədə  uyğun sayırdı.  ―İttifaqın‖ 

mərkəzi Bakı şəhərində yerləşirdi.   

 

 

 

 

 

1906-cı  il  yanvarın  13-dən  23-dək  Peterburqda  gizli  olaraq  çağırılmış 

ikinci  Ümumrusiya  müsəlman  qurultayı  ―İttifaqın‖  Əlimərdan  bəy  tərəfindən 

hazırlanmış 23 maddəlik yeni Nizamnaməsini qəbul etdi.  

 

 

 

Həmin  il  Ə.Topçubaşov  aprelin  27-də  Peterburqda  açılan  birinci  Dövlət 

Dumasına  Bakı  quberniyasından  üzv  seçilmişdir.  Əlimərdan  bəy  Topçubaşov 

―Xalq azadlığı‖ partiyasının sol cinahına mənsub idi. Bu partiya Dövlət Dumasında 

Rusiyanın 

müstəmləkə  xalqlarına  məhəlli  muxtariyyət  verilməsini  çar 

hökumətindən tələb edirdi.  

 

 

 

 

 

 

Üçüncü  Ümumrusiya  müsəlman  qurultayı  çar  hökumətinin  rəsmi  icazəsi 

ilə Topçubaşovun sədrliyi ilə  1906-cı ilin 16- 21 avqustunda Nijni  – Novqorodda 

keçirilmişdir. O, qurultayda yenidən Mərkəzi Komitənin sədri seçilmişdir.  

 

Çar  hökuməti  Ə.Topçubaşovu  həmişə  təqib  etmişdir.  ―Qara  kitab‖  kimi 

tarixə  daxil  olmuş  və  1920-ci  ilin  əvvəllərində  Bakıda  rus  dilində  çapdan  çıxmış 

―Zaqafqaziyada rus siyasətinə dair sənədlər‖ adlı kitabın 60- 62-ci səhifələrində bu 

haqda məlumat vardır.  

 

 

 

 

 

 

 

Əlimərdan  bəy  Topçubaçovun  Azərbaycan  teatr  sənətinin  inkişafında  da 

müəyyən  xidmətləri  vardır.  O,  hələ  1904-cü  ilin  dekabrında  gəncləri  öz  yanına 

dəvət  edərək,  yeni  teatr  qrupları  yaratmağı  məsləhət  görmüşdür.  1910-cü  ilin 

noyabrın 30-da Azərbaycanın məşhur komik aktyoru Cahangir Zeynalovun (1865 - 

1918)  səhnə  fəaliyyətinin  25  illiyi  münasibətilə  təşkil  olunmuş  təntənəli  yubiley 

Əlimərdan  bəy  Topçubaşovun  sədrliyi  altında  keçmişdir.  1911-ci  ildə 

M.F.Axundovun anadan olmasının 100 illiyi ilə əlaqədar olaraq yubiley şənlikləri 

www.onlinekurs.az     Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, 

Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları

---

48 

 

də  Ə.Topçubaşovun  rəhbərliyi  altında  qeyd  edilmişdir.  (o,  vaxt  M.F.Axundovun 

anadan olması tarixi 1811-ci il hesab olunurdu.)  

 

 

 

 

1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Demokratik Respublikası elan olundu. 

Əlimərdan  bəy  Topçubaşov  həmin  ilin  avqust  ayında  heç  bir  partiyaya  mənsub 

olmayan, bitərəf  F.X.Xoyskinin baş nazir olduğu ikinci kabinədə xarici işlər naziri 

vəzifəsinə  təyin  olunmuş  və  həmin  ayda  Gəncədən  Türkiyəyə  göndərilmişdir. 

Həmin ilin noyabr ayında  Ə.Topçubaşovun İstambulda  ―Azərbaycanın təşəkkülü‖ 

adlı  kitabı  çapdan  çıxmışdır.  Bu,  Azərbaycan  torpağı  haqqında  XX  əsrdə 

azərbaycanlı  müəllif  tərəfindən  yazılmış  ilk  əsərdir.  O,  Türkiyədə  olan  zaman 

1918-ci il dekabrın 7-də Bakıda təntənəli surətdə açılmış Azərbaycan parlamentinə 

sədr  seçilmişdir.  Lakin  Topçubaşov  Bakıda  olmadığı  üçün  bu  vəzifəni  onun 

müavini doktor Həsənbəy Ağayev (1875 - 1920) icra etmişdir. Onu da qeyd etmək 

lazımdır ki, 1920-ci ilin mart ayında Bakıda rus dilində çapdan çıxmış ―1920-ci il 

üçün  Azərbaycan Respublikasının təqvim  –  ünvanı‖  nın dördüncü hissəsinin 2-ci 

səhifəsindən məlum olur ki, Əlimərdan bəy Topçubaşov 1917-ci il fevral – burjua 

inqilabından sonra heç bir partiyaya mənsub olmamış, bitərəf olmuşdur.  

 

Ə.Topçubaşov  İstambulda  ikən,  1919-cü  ildə  açılacaq  Versal  sülh 

konfransında  iştirak  etmək  üçün  Parisə  yola  düşən  Azərbaycan  Respublikası 

nümayəndəliyinin  rəhbəri  təyin  edildiyi  barədə  Bakıdan  göstəriş  alır. 

Nümayəndəlik  ancaq  üç  aydan  sonra  1919-cü  ilin  martında  çox  çətinliklə  Parisə 

gəlib çata bilmişdir.  

 

 

 

 

 

 

 

Azərbaycan  nümayəndəliyinin  1919-cu  ildə  açılmış  Paris  sülh  konfransı 

ərəfəsində Fransanın paytaxtında çap etdirdiyi kitablar o dövrdə böyük əhəmiyyət 

kəsb edirdi.  

 

 

 

 

 

 

 

 

Ə.Topçubaşovun  Parisdə  böyük  elmi  əhəmiyyətə  malik  arxivi  qalmışdır. 

Həmin arxivi Azərbaycana gətirmək olduqca vacib məsələdir.  

 

 

Öz  dövrünün  görkəmli  siyasi  və  ictimai  xadimi,  alimi  və  vəkili  olan 

Əlimərdan  bəy  Topçubaşov  1934-cü  il  noyabrın  8-də  Parisin  Sen  –  Deni 

rayonunda  vəfat  etmişdir.  O,  XX  əsr  Fransa  –  Azərbaycan  ədəbi  və  siyasi 

əlaqələrinin  əsasını  qoyan  ilk  şəxsiyyətlərdən  biri  idi.  Məhz  bu  baxımdan 

Əlimərdan bəy Topçubaşovun yaradıcılığı böyük tədqiqata layidir.     

 

Mövsüm Əliyev 

 

 

 

www.onlinekurs.az     Pulsuz hazırlıq kursları – Dövlət qulluğuna hazırlıq, Ali məktəblərə hazırlıq, 

Magistraturaya hazırlıq, kompüter və xarici-dil kursları

---