Aydın Əli-zadə
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
149 dərk olunmazdır 277 . Plotinus, eyni zamanda, Vahidi xüsusilə günəĢin, iĢığın, istinin, xeyrin mənbəyi hesab edir. Hər bir anlayıĢdan uca olan Vahiddən hər bir Ģey törənir, doğulur. Monoteizmdə olan Tanrıdan fərqli olaraq, Vahid heç bir istəyə, iradəyə malik deyil. Dünyanın doğuĢu (törəməsi) prosesi obyektiv bir hadisədir, kiminsə iradəsindən asılı deyil. Bu törəmə (doğuĢ) emanasiya (axma, tökülmə) adlandırılır. Emanasiyanı Plotinus Vahiddən ayrılan ıĢıq (nur) Ģəklində təsəvvür edir. ĠĢıq, mənbəyinə yaxın olduqca parlaq olur, ondan ayrıldıqca isə tədricən sönür və qaranlığa keçir. Vahiddən törənən çoxluq heç də onun azalmasına və ya kiçilməsinə gətirmir. O olduğu kimi, bir ideal olaraq qalır. Emanasiya nəticəsində Vahiddən daha iki substansiya (hipostasis) yaranır. Birincisi Əqldir (Nus). Vahiddən fərqli olaraq o, artıq mövcuddur, varlıqdır. O özünü dərk edir. Plotinusun Əqli Platonun ideyalar aləminə bənzəyir. O bütün ideyaların cəmidir. Ġkinci substansiya isə Ruhdur. Vahiddən ayrılan nur, bütövlükdə Əql tərəfindən mənimsənmir. O hərəkətini davam edir və bunun nəticəsində Ruh yaranır. Eyni zamanda onu Əql doğur. Ruh hər Ģeyin yaradıcısıdır. O bütün canlıları, onlara həyat üfürərək, yaradıb. Ondan günəĢ, göy və baĢqa kosmik cisimlər yaranmıĢdır. Eyni zamanda, ruh hər Ģeyi hərəkətə gətirir (yəni, o hərəkətverici qüvvədir). 278 Ruh iki tərkib hissədən ibarətdir. Birincisi səmavidir, Əqlə yaxındır və fenomenal 279 aləmlə əlaqəsi yoxdur. Ġkincisi isə dünyəvidir, material aləmlə əlaqəlidir və təbiətin bütün proseslərini həyata gətirir. Beləliklə Ruh, səmavi, ali qüvvələrlə dünyəvi qüvvələrin əlaqələndiricisidir. Ruhda ideyalar əks olunur. Plotinusun təlimində yuxarıda göstərilən üç substansiya (Vahid, Əql və Ruh) hipostasis (hypostaseis) adlanır və yunan tanrılarına bənzədilir: Vahid - Urana, Əql - Kosmosa, Ruh - Zevsə. Əqldə yaĢayan ideyalar da ilahiləĢdirilir. Təbiətə gəldikdə, onun ən kamil tərəfi, Ruhun aĢağı təbəqəsidir. Əqldə cəmləĢən ideyalar bu təbəqədə konkret Ģeylərdə təzahür olunur. Əslində isə Ģeylər ideyaların əks olunmasıdır. Fenomenal aləmdə Ruh, hissəciklərə bölünür və hər Ģeyin əsasını, canını təĢkil edir. Beləliklə, hər Ģeyin ruhu vardır: planetlərin, yerin. Yerin ruhundan bitkilərin, heyvanların ruhları 277 Enneadis VI. 9, 3. 278 Enneadis V. 1, 3. 279 Fenomen (yunanca ―phainomenon‖) - duyğu orqanları vasitəsi ilə duyulan bir Ģey, varlıq. 150 yaranır. Ġnsan ruhunun aĢağı, qaranlıq hissələri də ondan yaranır. Bu hissələr vasitəsi ilə, insanlar dünyaya bağlı olurlar, ağırlaĢırlar. Bir sözlə təbiətin ən yaxĢı cəhətləri dünya Ruhunun qaranlıq, dünyəvi hissəsidir. Onun ən alçaq, pis hissələri isə materiyadan yaranır. Materiya isə Plotinus fəlsəfəsində yoxluqdur. Lakin materiya mütləq yoxluq deyil, sadəcə var olan Ģeydən fərqli bir Ģeydir 280 . Materiya əbədidir, lakin Vahidlə birlikdə mövcud olan ikinci ilk substansiya deyil. Buna görə də Plotinusun materiya haqqında fikirləri ziddiyyətlidir. Bir tərəfdən o, vahiddən törənir, digər tərəfdən isə, materiyanın əksidir, ona qarĢı yönəlib. Eyni zamanda, materiya Vahiddən ayrılan nurun sönməsinin nəticəsidir. Deməli materiya zülmətdir (qaranlıqdır) və Ģərlə eyniləĢir. Vahid isə xeyirlə. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Plotinusun fəlsəfəsində, Vahid enərək çoxluğa səbəb olur. Lakin çoxluq da Vahidə tərəf yönəlir, onunla qovuĢmağa can atır. Bu cür can atma insanda daha da çox təzahür olunur. Ġnsan ruhu dünya Ruhunun hissəciyidir. Lakin onun yüksək və alçaq hissəsi vardır. Adi adamlarda ruhun alçaq hissəsi üstünlük təĢkil edir və onlar həddən artıq Ģərin təcəssümü olan materiyaya bağlanırlar. Lakin hər bir insan özündə ruhun yüksək hissələrini ucalda bilər. Bu isə ekstazda mümkündür. Ekstazda ruh, artıq bədənlə özünü eyniləĢdirmir və ondan müstəqil Ģəkildə mövcuddur. O Vahidə (tanrıya) can atır və onunla qovuĢur, onda əriyir. Ekstaza çatmaq üçün mənəvi həyatla yaĢamaq lazımdır. Plotinus ruhların köçməsinə inanırdı. Porfirios (Porphyrios) Plotinusun tələbələrindən ən tanınmıĢı, əsli Tir Ģəhərindən olan suriyalı Porfirios (233-301) olmuĢdu. Onun əsl adı Melx idi. Porfirios Plotinusun əsərlərini bir kitaba yığıb, onları redaktə etmiĢdi. Bundan əlavə o, yetmiĢdən çox fəlsəfi əsər müəllifi olub. Lakin onların çoxu bizim zamanəmizə gəlib çatmamıĢdır. Hal-hazırda onun əsərlərindən ən məĢhuru «Isagoge in Aristotelis Categorias Cominentarium» (Aristotelin kateqoriyalarına giriĢ və Ģərhlər) kitabıdır 281 . Bu kitabda Porfirios məntiq problemlərinə toxunur. Porfirios yazırdı ki, hər bir Ģey bu Ģeyin müəyyən növünə aiddir. Növlər isə ona yaxın olan növlərlə cinsləri təĢkil edir. Lakin növlər arasında 280 Enneadis I. 8, 3. 281 Bu kitabının yunanca mətni burada yerləĢir: http://hiphi.ubbcluj.ro/fam/texte/porphyr/isagoge_g.htm 151 fərqlər vardır. Buna görə hər bir Ģeyi cins, növ və növ fərqi xarakterizə edir. Eyni zamanda, hər bir Ģeyin mütləq ona məxsus, keçici və təsadüfi olan əlamətləri vardır. Bundan sonra Porfirios ümumi Ģeylərin necə mövcud olmasının sualını qoyur. Yəni növlər və cinslər, fərdlərdən fərqli olaraq, varlıqlardır, yaxud onlar yalnız əqlin məhsuludur? Əgər ümumi Ģeylər əqldən kənar mövcuddursa, onda onların təbiəti nədir? Ruhdur, yoxsa materiyadır? Onlar fərdlərin bədənlərində yaĢayırlar, yoxsa onlardan fərqli varlığa malikdirlər? Beləliklə orta əsrlərdə mübahisələrə səbəb olan universaliyaların (ümumi anlayıĢların) obyektiv varlıq olub-olmaması problemini ilk dəfə Porfirios səsləndirmiĢdir. Porfiriosun ikinci məĢhur əsəri «Sentenze sugli intellegibili» (Sentensiyalar) adlanır. Bu əsərdə Porfirios xeyrin növləri məsələsinə daha ətraflı baxır. Onlar ruhun kamilliyə çatması üçün pillələrdir. Birinci siyasi xeyirlərdir. Onlar affektlərin qabağının alınması üçün lazımdır. Ġkincisi katartik xeyirlərdir, yəni bütün dünyaya bağlılıqdan təmizlənib, yüksək ideallara doğru yönəlməkdir. Üçüncüsü ruhi xeyirlərdir. Onlar bu təmizlənməni pozitiv aspektlərlə təkmilləĢdirir, ruhu ilk səbəbə yönəldir. Dördüncü isə mənəvi (yaxud əqli) xeyirdir. O, bütün xeyirlərin ilk obrazını (paradiqmasını) təĢkil edir. Porfirios Roma imperiyasında yayılan Xristianlığın əleyhinə Ģiddətli tənqidlərlə çıxıĢ edirdi. Bu mövzuya o 15 cildli «Contra Christianos» (Xristianların əleyhinə) adlı əsərini yazmıĢdı. Bu kitabda Porfirios Əhdi- Ətiqi və Əhdi-Cədidi çox ciddi elmi tənqidə məruz qoymuĢdu 282 . O ilk dəfə sübut etmiĢdi ki, Tövratın müəllifi Musa ola bilməzdi. Daha sonra o «Daniel» kitabının Suriya çarı Antiox Epifanın dövründə (e.ə. 165-ci il) yazılmasına dair dəlillər irəli sürmüĢdu. Porfirios Ġncillərdə olan ziddiyyətləri qabarıq Ģəkildə ortaya qoymuĢdu və Ġsanın ilahiləĢdirilməsinin əleyhinə çıxıĢ edirdi. Bu cür əsaslı elmi tənqid xristian xadimlərinin etirazları ilə qarĢılaĢırdı. Porfiriusun dəlillərini təkzib etmək üçün onlar çoxlu kitab yazmıĢdılar. Sonda «Contra Christianos» kitabı 448-ci ildə xristianlar tərəfindən tonqalda yandırılmıĢdı. Lakin bu əsərin bəzi hissələri, onun əleyhinə çıxıĢ edən Kilsə xadimlərinin əsərlərində bizim zəmanəmizə qədər gəlib çatmıĢdır. Bundan əlavə kitabın bəzi fraqmentləri də mövcuddur. 282 «Contra Christianos» əsərinin bəzi fraqmentləri ilə tanıĢ olmaq üçün bax: Ранович А. Б. Первоисточники по истории раннего Христианства. Античные критики Христианства. М.: Политиздат, 1990, с. 346-392. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|