Aydın Əli-zadə
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
140 yaĢamıĢdır. Orada o, bir sıra ta- nınmıĢ filosofların tələbəsi olmuĢ- dur və, təxminən e.ə. 300 ildə, öz fəlsəfi məktəbini yaratmıĢdı. O və onun tə ləbələri ―stoa‖ adlanan binaların birinə bitiĢik olan sütu-nlu qalereyada yığılırdılar. Buna görə bu məktəbin ardıcıllarını ―stoiklər‖ adlandırırdılar. Guman edilir ki, məhz Zenon, ilk dəfə olaraq, ―təbiət qanunlarına uyğun həyat sürmək, yaxĢı, məziyyətli, gövmərd həyat sürmək deməkdir‖ fikrini irəli sürmüĢdü. Bununla o, stoisizm fəlsəfəsini etik problemlərin həllinə yönəltmiĢdi. Xristianlıq problemi kontekstində stoiklərin etik təlimi böyük maraq doğurur. Onların fikrincə, insan təbiətə uyğun həyat sürməlidir və bununla xeyrə və səadətə çatmalıdır. Ġnsanı xoĢbəxtliyə gətirən yeganə yol - xeyr və cömərdlikdir. Stoiklərə görə dörd əsas xeyr vardır. Bunlar – ağıl, ədalət, cəsarət və mülayimlikdir. Ağılın əksi ağılsızlıqdır, mülayimliyin – azğınlıq, ədalətin – ədalətsizlik, cəsarətin – qorxaqlıq. Xeyrə əks olan Ģeylər – Ģərdir. BaĢqa Ģeylər isə, etinasızlıq doğuran Ģeylərdir. Yalnız xeyri və Ģəri insan könüllü olaraq seçir. BaĢqa Ģeylərin üzərində isə, onun heç bir hökmü yoxdur və insan onlara təsir edə bilməz. Lakin o Ģeylərin üzərində yüksələ bilər. Deməli insan öz taleyi qarĢısında acizdir və onunla barıĢmalıdır. O baĢ verən hadisələrin qarĢısını almaq iqtidarında deyil, onlara yalnız öz münasibətini bildirə bilər. Taleyin qanunlarına uyğun olaraq, insan, baĢ verən hadisələrə qarĢı yalnız öz daxili aləminə və mənəviyyatına arxalana bilər. Stoiklərin etikasının idealı insanın sükut (ataraksiya) və dözüm (anateya) hallarıdır. Stoik – müdrik əqlin təcəssümüdür. O səbrli və təmkinlidir. Onun xoĢbəxtliyi, heç bir xoĢbəxtliyin arzusunda olmamasıdır. Lusius Anneus Seneka Sonrakı dövrlərdə stoisizmin etik təlimi Roma imperiyasında inkiĢaf etmiĢdir. O dövrün ən böyük mütəfəkkirləridən biri Anney Lusius Seneka (Lucius Annaeus Seneca) (e.ə. 4- b.e. 65) olmuĢdur. O Ġspaniyanın Korduba (Kordova) Ģəhərində anadan olmuĢdur, kiçik yaĢlarında ailəsi ilə birlikdə Romaya köçmüĢdür. Orada o, stoya məktəbinin filosofları ilə tanıĢ olmuĢ və onlardan dərslər almıĢdır. Daha sonra o, Roma imperiyasında ən yüksək dövlət vəzifələrini tutmuĢdur. Sonda imperator Nero (Claudius Caesar Nero) 141 (37-68), Senekanı özünə qarĢı sui-qəsd etməsində ittiham edib, onu intihar etməyə məcbur etmiĢdi. Senekanın dövründə bütün Roma imperiyasını və xüsusi ilə imperator sarayını istibdad, haqsızlıq və əxlaqsızlıq dalğası bürümüĢdü. Bu cür mühitdə yaĢayan Seneka da, tam mənada təmiz və vicdanla dolu həyat surməmiĢdi. Onun fəlsəfi fikirləri ilə yaĢadığı həyat arasında böyük uçurum var idi. Məsələn, yoxsulluğu, kasıblığı təbliğ edən Seneka, müxtəlif (hətta qeyri-qanuni) yollarla var-dövlət əldə etmiĢdi və həddən artıq varlanmıĢdı. Ancaq həyatının sonunda təqiblərə məruz qalmıĢ mütəfəkkir, «mənim üçün fəlsəfə kifayət edər…» deyərək, imperator Neroya bütün var-dövlətinin alınması haqqında müraciət etmiĢdi. Həyat tərzi ilə fəlsəfəsinin ziddiyət təĢkil etməsini izah edən Seneka deyirdi ki, bütün filosofların – Platonun, Epikurun, Zenonun və baĢqalarının da fikirləri heç də onların əməllərini əsk etdirmirdi. Onlar xeyrli həyatın nə olduğunu izah edirdilər, özlərinin yaĢadıqları həyat tərzini yox 273 . Senekanın fikrincə var-dövlət evdə yığıla bilər, mənəviyyata daxil edilməməlidir. Senekanın fəlsəfəsi əsasən əxlaqi fəlsəfədir. Onun görüĢlərinin mərkəzi – yüksək əxlaqa malik olan insan Ģəxsiyyətidir. Lakin, bu Ģəxsiy- yətin yaĢadığı cəmiyyətlə və dövlətlə sıx bağlılığı vardır. Ġnsanın əqli, baĢqaları ilə ünsiyyət bağlaması qabiliyyəti, onu bütün təbiət üzərində yüksəltmiĢdir. Cəmiyyət isə, təbiət tərəfindən təsis edilmiĢ bir tə-sisatdır. Ayrı-ayrı adamlar, vahidlik təĢkil edən cəmiyyətin fərdləridir. Beləliklə insanın vətəni bütün dünyadır. Cəmiyyətin məkanı isə dünya sərhədləri daxilindədir. Ġnsanların ilkin vəzifəsi – bir-birinə ziyan verməməsidir. Hər bir insan baĢqa insanlara qayğı göstərməlidir, onları öz yaxınları kimi sevməlidir, onlara qarĢı rəhmli olmalıdır. Hətta qullara qarĢı da rəhmli və ədalətli olmaq lazımdır. Öz zamanəsində olan qüsurların tənqid edilməsi, insanların əxlaqi cəhətdən tərbiyə edilməsi, onların iradələrinin möhkəmlənməsi ideyaları Senekanın əxlaqi təlimində əsas yer tutur. Xeyrə can atan insan, dünyanı dəyiĢə bilməsə də, yüksək fərdi mətanətə və mərdliyə malik ola bilər; bu keyfiyyətlərin köməyi ilə, taleyin bütün sınaqlarından çıxıb, özünü təbiət qanunlarının axarına ata bilər 274 . Belə olan təqdirdə ədalətsizliyin, Ģərin kökləri Ģeylərdə deyil, ruhlardadır. Hətta insan baĢqa adamın tam mənada 273 Сенека А. Л. О счастливой жизни. СПб, 1913. 274 Ad Lucilium Epistulae morales 107, 7. 142 qulu ola bilməz. Ağa yalnız qulun bədəninin sahibi ola bilər, onun ruhunun yox. Ruhun sahibi isə qulun özüdür. Senekanın əxlaqi təliminin bu cür müddəaları gələcəkdə daha da inkiĢaf etdirilib, xristian fəlsəfəsi və ilahiyyatında öz əksini tapmıĢdır. Ümumiyyətlə xristian Kilsə xadimləri və mütəfəkkirləri Senekanın əxlaqi təlimini çox yüksək qiymətləndirmiĢdirlər. Məsələn Tertullianus Senekanı Xristianlığa çox yaxın olan bir Ģəxs adlandırmıĢdı. Laktantius deyirdi ki, heç bir xristian Tanrı haqqında Senekadan daha doğru danıĢa bilməz. Daha sonra Senekanın güya xristian olmasını subuta yetirmək üçün bəzi xristian xadimləri onun apostol Pavlusla məktubaĢmasının olması haqqında Ģayələr yaymıĢdılar və hətta dəlil kimi saxtalaĢdırılmıĢ məktublar yazmıĢdılar. Bu məktublar haqqında Avqustinus Avrelius da söhbət açmıĢdı, lakin onların doğru və ya saxta olmasından yazmamıĢdı. Orta əsrlərin Kilsə yığıncaqlarında da Senekanın əxlaqi fikirləri tez-tez xatırlanırdı. Senekanın əxlaqi fikirləri ilə, onun tale haqqında təlimi əlaqədədir. O hesab edirdi ki, təbiətdə zərurət hökm sürür. Bütün baĢ verən hadisələr bu zərurətə tabedir. Bu zərurət həm də təbiətin qanunudur. Zərurətdən (taledən) qaçıb gizlənmək mümkün deyil. O belə bir təbii qanundur ki, ona istəklər və ya dualar təsir etmir. Nə olmalıdır, o da olacaq. Bu cür fikirlər fatalizm adlanır. Fatalizm Senekanı panteizmə gətirir. Onun fəlsəfəsində Tanrı ilə təbiət eyniləĢir. Tanrı hər Ģeyi bir məqsədə yönəldən qüvvədir. Tale kor- koranə fəaliyyət göstərmir. O həm əqlə, həmdə Ģüura malikdir. O hər Ģeyi əhatə edir və onun zərrəcikləri hər bir insanda vardır. Beləliklə, Senekanın fəlsəfəsində tale ilahiləĢir və hər Ģeyə hökmranlıq edir. Onu heç nə dəyiĢə bilməz. Buna görə hər bir həyati çətinliyə və bədbəxtliyə qarĢı mətin olmaq lazımdır. Burada Seneka təbiətə də tabe olmaqdan söhbət açır. Ġnsan yalnız təbiətə tabe olaraq xeyrə çata bilər. Əxlaqlı insan təbiət qanunlarına və taleyə tabe olmalıdır. Qeyd edildiyi kimi, Senekanın əxlaqi fikirləri sonralar Xristianlıq tərəfindən qəbul edilib, inkiĢaf etdirilmiĢdir. Məsələn, o hesab edirdi ki, insan təbiətində əvvəllər çirkab, pozqunluq, günah kimi qüsurlar olmamıĢdır. Qüsurlar onun təbiətinə sonralar yerimiĢdi. Nəticədə insanın bədəni ruhun zindanına çevrilmiĢdi. Sonra isə, ruh azad olur və göylərdə məmnunluq və sakitlik Ģəraitində həyatını davam etdirir. Xristianlıqda da insan təbiəti əvvəllər qüsurlardan azad olub, sonra isə Adəm və Həvvanın günahı nəticəsində pozulmuĢdur. Lakin Senekanın təlimindən fərqli olaraq, ruhun bədəndən azad olması və göylərdə Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|