Aydın Əli-zadə
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
146 Ġkinci təbəqəni emosional insanlar təĢkil edir. Onlarda emosiyalar (affektlər) və ehtiraslar, baĢqa hissləri üstələyir və onların mühitindən qəhramanlar və igidlər çıxır. Bu adamlar dövlətin keĢiyində durub əsgərlik xidmətlərini çəkməlidirlər. Üçüncü təbəqəni isə, dünyaya bağlı olan, ruhları Ģəhvətə meyl edən adamlar təĢkil edir. Onlar fiziki əməklə məĢğul olmalı və dövlətin rifahını təmin etməlidirlər. Yeni platoçuluq Yeni platoçuluq antik dünyanın sonuncu fəlsəfəsi və mistik məktəbi olmuĢdu. Onun yaranması və inkiĢafı bizim eramızın III əsrinə təsadüf edilir. Bu dövr, eyni zamanda, xristian ilahiyyatının yaranması dövrü idi. Bu iki dünyagörüĢü bir-biri ilə ideoloji mübarizə aparırdılar. Yeni platoçuluğun yaranması və inkiĢafı, Roma imperiyasını bürümüĢ siyasi-iqtisadi və mənəvi böhran dövrünə təsadüf edilir. Ġmperiya öz süqutuna doğru irəlilədikcə cəmiyyətdə gələcəyə inamsızlıq, mənəvi boĢluq, istibdada qarĢı etiraz hissləri dərinləĢirdi. Bu Ģəraitdə müxtəlif dini-fəlsəfi və mistik təlimlərin cəmiyyətdə yayılması labüd idi. Bütün imperiya boyu mövhumatlar, falçılıq və cadugərliyin müxtəlif formaları sürətlə yayılırdı. Bununla yanaĢı, yalan, Ģarlatanlıq, fırıldaqçılıq da yayılmıĢdı. Digər tərəfdən, Roma tərəfindən istila olunmuĢ ölkələrin və xalqların müxtəlif mistik və dini təlimləri də sürətlə yayılırdı. Burada misir tanrısı Osiris və Frigiya tanrısı Attis kimi ölən və dirilən tanrıların, Mitra adlı Ģərə qarĢı mübarizə aparan Ġran mənĢəli tanrının kultları yayılmıĢdı. Qədim yunan və roma dini inancları dərin böhran içində idilər. Onların cəmiyyətə təsiri tədricən zəifləyirdi. Bəzi inanclar ġərqdə yayılmıĢ inanclarla qarıĢıq Ģəkildə təzahür edirdi. Bu Orfeus (Orpheus) və Hermes adlı tanrıların ardıcıllarında öz əksini tapmıĢdı. Ənənəvi dini görüĢlərin böhranı, rəsmi dövlət baĢçılarının kultunu da yaratmıĢdı. Ġmperatorların, Senatın Ģərəfinə məbədlər, heykəllər qoyulurdu. Bundan əlavə romalılar müxtəlif ―kiçik‖ tanrılara və ruhlara inanırdı. Yeni platoçuluq fəlsəfəsi bu cür mürəkkəb sosial-siyasi böhran Ģəraitində meydana gəlmiĢdi. Ġdealist və mistik təlim olduğuna görə o tədricən materialistsayağı təlimləri ortadan çıxarırdı. O Ģəraitdə bu proses qaçılmaz idi. Lakin, eyni zamanda, yeni platoçuluq qədim yunan və roma fəlsəfəsinin müddəalarını özündə əks etdirmiĢdi, onların qoruyucusuna çevrilmiĢdi. Xristianlıqdan fərqli olaraq, yeni platoçuluq daha da çox hakim 147 dairələrin, ziyalıların arasında yayılmıĢdı. Xristianlığa qarĢı çıxıĢ edən Romanın hakim dairələri çox vaxt məhz yeni platoçuluq ideyalarına arxalanıb, onları Xristianlığa alternativ bir dünyagörüĢü kimi qələmə verirdilər. Məsələn, bu cür addımı imperator Yulianus (361-363) atmıĢdı. O, Xristianlığın hakim dinə çevrilməsinə baxmayaraq, köhnə inancları bərpa etməyə, onların Xristianlıqla bərabər imperiyada yayılmasına cəhdlər etmiĢdi. Lakin, onun ölümündən sonra, Xristianlıq yenidən öz mövqeyini möhkəmləndirmiĢ və antik dünyanın sonuncu dünyagörüĢü təlimi olan yeni platoçuluğu ortadan çıxarmıĢdı. Bundan sonra antik dövr sona çatmıĢ və orta əsrlər dövrünə qədəm qoyulmuĢdu; Aralıq dənizi hövzəsi ətrafında olan ərazilərdə xristian dininin və fəlsəfəsinin hökmranlıq dövrü baĢlanmıĢdı. Sonuncu yeni platoçuların məktəbi Afinada yerləĢirdi. VI əsrdə imperator Yustinianos onun bağlanması haqqında əmr vermiĢdi. Yeni platoçuluğun üç tarixi məktəbi olmuĢdur. Birincisi, İsgəndəriyyə- Roma məktəbidir. Onun ən görkəmli nümayəndəsi Ammonius Sakkas olmuĢdu. Plotinus da bu məktəbə aid idi (III əsr). Ġkinci məktəb Suriya məktəbi idi. Onun ən məĢhur təmsilçisi Yamblikos olmuĢdu(IV əsr). Üçüncü məktəb isə, Afina məktəbi idi. Onun tanınmıĢ nümayəndəsi Proklus olmuĢdu (V əsr). Ammonius Sakkas Yeni platoçuluğun yaradıcısı Ġsgəndəriyyəli Ammonius Sakkas (175- 242) hesab olunur (b.e.ə. 175-242 illər). O xristian ailəsində tərbiyə almıĢdı. Lakin sonra o, Xristianlığın əleyhinə çıxıĢ edib, yeni platoçuluğun əsasını qoymuĢdu. Lakin ondan heç bir yazılı ədəbiyyatın qalmadığından, onun fəlsəfi fikirlərini bərpa etmək çox çətindir. Məlumdur ki, onun bədən və ruh haqqında dualist fikirləri var idi. Ammoniusun fikrincə, bədəndə cisimsiz ruh vardır. Və bu ruh bədənin təbiətindən fərqlidir, maddə deyildir. O yuxuda və ya düĢünən zaman (ayıq olan vaxtı) insanın bədənindən müvəqqəti ayrıla bilər. Ammoniusun bir sıra tanınmıĢ tələbələri olmuĢdu. Onların arasında Plotinus və Origenus olmuĢdular. Plotinus Yeni platoçuluğun nəzəri əsasları isə Plotinus (ikinci Plato) (204–270) tərəfindən yaradılmıĢdır. Deyildiyi kimi, o, Ammonius Sakkasın tələbəsi olmuĢdu. Plotinus Misirdə anadan olmuĢdu və cavanlığını o zamanın mədəni mərkəzi olan Ġsgəndəriyyədə keçirmiĢdi. Burada o, A. Sakkasdan dərs almıĢdı. Təxminən 40 yaĢında Plotinus Romaya köçdü. O vaxtlar Roma imperiyasını dərin siyasi-ictimai böhran bürümüĢdü. Fars və hind 148 dünyagörüĢü ilə yaxından tanıĢ olmaq istəyən Plotinus, imperator III Qordianusun (Gordianus) Ġrana qarĢı hərbi yürüĢündə iĢtirak etmiĢdi. Lakin, o yürüĢ roma ordusunun məğlubiyyəti ilə baĢa çatmıĢdı. Plotinus isə yalnız təsadüf nəticəsində sağ qalmıĢdı. Romaya qayıdandan sonra, Plotinus, 244-cü ildən sonra, orada məktəb yaratmıĢdır və 25 ilə yaxın müddət ərzində ona baĢçılıq etmiĢdi. Bu məktəbdə müxtəlif ictimai təbəqələrin və millətlərin nümayəndələri təhsil alırdılar. Əvvəlcə Plotinus öz təlimini yalnız Ģifahi tədris edirdi. YaĢa dolandan sonra o, öz fikirlərini yazmağa baĢlamıĢdır. Plotinusun tələbəsi Porfirios isə onun əsərlərini yığmıĢ, redaktə etmiĢ və altı fəsilə bölmüĢdür. Bu fəsillər isə, öz növbəsində, doqquz hissədən ibarətdir. Buna görə də əsər «Ennadalar» (Enneadis) adlanır 276 . Plotinus bütün varlığı vahid Ģəkildə görürdü, yəni onun dünyagörüĢünün əsasını monizm təĢkil edirdi. Plotinusun Vahidi - tanrıdır. Məsələyə bu cür yanaĢılırsa, onda dünyada olan çoxluq və müxtəlifliyi izah etmək lazımdır. Yəni, əgər bütün varlıq Vahidin törəməsidirsə və onunla vəhdət təĢkil edirsə, onda bu Vahid qalan varlıqlarla eyniləĢməli, bərabərləĢməli, qarıĢmalı, yoxsa öz fərdiliyini saxlamalıdır? Bu suala cavab verən Plotinus, Vahidi fərdiləĢdirir və hər Ģeydən ayırıb, onların üstündə qoyur. Lakin, bu halda Vahid dərk olunmaz, duyulmaz, görünməz olur. Onun hətta mövcud olması sual altına qoyulur. Bu da Plotinusun fikrincə təbiidir, çünki Vahidin mövcud olması iddiası, onu müəyyən çərçivəyə salmaq, zaman və məkanda təsəvvür edilməsi deməkdir. Beləliklə Vahiddən hər Ģey törənir, lakin o özü hansısa forma, sərhəd anlayıĢlarına sığmır, hər cür mövcudiyyətdən və təfəkkürdən daha üstündür, 276 ―Enneada‖ - doqquz deməkdir. Əslində Enneada - qədim Misir əsatirlərində Heliopolis Ģəhərinin ilk doqquz tanrısı deməkdir (Atum, ġu, Tefnut, Heb, Nut, Osiris, Ġsis, Set, Neftis). Bu Enneadanın tanrıları Misirin ilk çarları hesab olunurlar. BaĢqa Ģəhərlərin öz tanrı doqquzluqları var idi. Plotinusun ―Enneadaların‖ mətni: Ġngilis dilində: Plotinus. The Enneads. Translated by Stephen Mackenna and John Dillon. London: Penguin, 1991. http://classics.mit.edu/Plotinus/enneads.html Rusca: Эннеады. перевод с греческого языка под редакцией профессора Г. В. Малеванского и др. (часть переводов с английского перевода Маккена) http://www.philosophy.ru/library/plotin/01/0.html Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|