Yaqub Mahmudov 80.Yıl Armağan Sayısı
Cilt:6 / Sayı:5
Umudlu/ ss 257-273
Kış 2019
260
Giriş
ХVIII yüzillikdə və XIХ yüzilliyin əvvəllərində Оsmаnlı dövləti ilə Аzərbаycаn
аrаsındа münаsibətlər heç də həmişə eyni səviyyədə olmаmış,
konkret dövrdə
özünəməхsus хüsusiyyətlər dаşımışdır. XIX yüzilliyin əvvəllərində Оsmаnlı-
Аzərbаycаn münаsibətlərinin səciyyəvi хüsusiyyəti bundаn ibаrət idi ki, Оsmаnlı
imperiyаsı Rusiyаnın Аzərbаycаnı zəbt etməsi ilə bаrışmаq istəmir, lаkin hərbi qüdrəti
zəiflədiyi üçün bu işğаlа reаl müqаvimət göstərə bilmirdi.
Həmin dövrdə Azərbaycanda
mövcud olan siyasi vəziyyət, bütün Qafqazın, o
cümlədən Şimalı Azərbaycanın car Rusiyası tərəfindən işğalı, bu dövrlə məşğul olan
türk tarixcilərinin əsərlərində kifayət qədər geniş şəkildə əks olunmuşdur.Türk
dünyasının bir hissəsi olan Azərbaycanın tədqiq olunan
dövrdəki çox mürəkkəb
tarixinin araşdırılmasına rəğbət və qardaşlıq duyğusu ilə yanaşan Türkiyə
tarixçiləriproblemin obyektiv şəkildə araşdırılaraq türk oxucularına çatdırılmasında
mühüm töhvələrini vermişlər.
Türkiyə tarixşünaslığında bəhs olunan problemə
bu və ya digər dərəcədə
Mehmet Saray, Müfit Sadık Bilge, Nedim İpek, Cemal Gökçe,
Naki Keykurun
(Şeyhzamanlı), Abdullah Saydam, Anıl Çeçen, Mustafa
Budak və başqa müəlliflərin
əsərlərində toxunulmuşdur. Bu kitablarda İranın siyasi hakimiyyəti, Qafqazın türk
xalqları üzərində hiss ediləcək qədər ağır və davamlı olmuş İran idarəsi, eyni zamanda
XIX əsrin əvvəllərindən başlanmış Rusiya işğalı problemləri araşdırılmışdır.
Mövzunun mənbə bazası kifayət qədər zəngindir. Başbakanlıq Osmanlı
Arxivlərində (BOA) hivz olunan sənədlər də bu mövzuya tam işıq salır.
Arxivin əksər
fondlarında işğalın gedişi,Osmanlı Dövlətinin həmin hadisələrə münasibətini əks etdirən
qiymətli sənədlər saxlanmaqla bu baxımdan Hatti-Humayun (HH), Cevdeti-Hariciye
(CH), Cevdeti-Dahiliye (CD) fondları xüsusi olaraq qeyd olunmalıdır.Bu
sənədlərdə
başlıca olaraq Osmanlı Dövlətinin bölgədə nüfuz uğrunda apardığı mübarizə ilə yanaşı
Azərbaycan xanlıqları arasındakı əlaqələr, rus işğalına məruz qalan ərazilərlə Osmanlı
dövlətinin
münasibətləri, rusların təzyiqləri ilə ermənilərin həyata keçirdikləri qarət və
talanlar öz əksini tapmışdır.Sənədlərdən bəlli olur ki, Rusiyanın bu bölgəni özünün təsir
dairəsinə salması ilə Azərbaycan uğrunda Rusiya, İran və Osmanlı dövlətləri arasında
nüfuz mübarizəsi başlayır. Həmin vaxtı Azərbaycan xanlıqlarının Osmanlı dövlətindən
olan yardım xahişlərinin çoxalması, Osmanlı Dövlətinin siyasətinin isə “xanlıqların öz
