Amea nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 159 Bu tədqiqat çərçivəsində şərh etdiyimiz müddəalar və ümumpsixoloji rəy baxımdan “fikir yaratmaq” və ya “dü- şünmək” bir beyin aktivliyi olub, baş beyindəki məlumat- ların müəyyən kriteriyalar əsasında seçilməsi, sıralanması, düzülməsi və ya başqa bir şəkildə analiz edilməsidir. Baş beyində olan məlumatların mahiyyətini anlamaq üçün onların da psixoloji köklərini eyni əsaslara uyğun olaraq ümumi şəkildə nəzərdən keçirək: baş beyində olan məlumat - gerçəklik elementlərinin bəlli xüsusiyyətlərinin hiss orqanlarına təsiri nəticəsində mənimsənilməsi yolu ilə toplanan informasiyadır. Fikri yaradan, formalaşdıran apellyativ vahidin və ya təfəkkür prosesinin əsas elementinin dil olduğunu qəbul etsək, o halda bunu da qəbul etməliyik ki, baş beynimiz- dəki məlumatlar yalnız dil struktur vahidlərindən, yəni sözlərdən formalardan və ya söyləmlərdən ibarətdir. Çünki söz, forma və ya söyləm olmadan dilin hər hansı bir funksiyanı icra etməsi mümkün olmadığı kimi, dilin sözdən, formadan və ya söyləmdən başqa bir funksional aləti və ya apellyativ vahidi də yoxdur. Bu vəziyyətdə qəribə bir seçim qarşısında qalırıq. Ya qəbul etməliyik ki, söz qarşılığı olmayan, yəni adı olma- yan əşyanı, varlığı, vəziyyəti, hərəkəti anlamırıq, dərk etmirik. Yəni baş beynimizdə söz qarşılığı olmayan heç bir anlayış yoxdur. Ya da qəbul etməliyik ki, baş beyni- mizdə mövcud olan, amma söz qarşılığı olmayan heç bir anlayışla bağlı düşünməyə, fikirləşməyə qadir deyilik. Əslində isə sadəcə adı deyil, özü də məlum olmayan minlərlə varlıq kəşf və icad olunmuşdur. “Dilsiz fikir ya- rana bilməz” prinsipindən çıxış etsək, bu kəşf və icadlarla bağlı yəqin belə deməliyik ki, onları “düşünmədən etdik”, AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 160 “fikirləşmədən oldu”. Bu isə məntiqsizlikdən başqa bir şey deyil. Aparılan araşdırmalar dərketmə və təfəkkür kimi beyin fəaliyyətlərinin də dil və onun söz, forma, söyləm, nitq kimi vahidləri ilə yox, intellekt obrazları və kodları ilə reallaşdığını göstərir. Dərketmə və təfəkkür kimi beyin fəaliyyətləri ilə bağlı aparılan araşdırmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki, sinktual dərketmə istisna olmaqla, digər dərketmə növlərində dil və onun struktur vahidləri, yalnız dərketmə aktının birinci fazasında və sadəcə gerçəklik elementi ilə bağlı məlumatın əldə edilməsi yollarından biri kimi müşahidə olunur. Dərketmənin sonrakı fazalarında isə dil, ümumiyyətlə, iştirak etmir. Bu tədqiqat boyu təqdim edilən nəzəri mövqedən ya- naşmaqla dillə bağlı irəli sürülən başlıca müddəaların psi- xoloji qayda və normalar əsasında şərh edildiyini gördük. İstənilən dil struktur vahidinin və intellektual nitqin sink- tual dərketmə nəticəsində və hazırlıq mərhələsindən sonra gələn dərketmə aktının birinci və ikinci fazalarında, kom- munikativ nitqin dərketmə aktının üçüncü və dördüncü fazalarında yarandığını, yaradılmış nitqin mənimsənilmə- sinin isə, dərketmə aktının birinci və ikinci fazalarında baş verdiyini müşahidə etdik. Digər tərəfdənsə, gördük ki, insanın hər bir əməli və psixoloji fəaliyyətinin əsasını təşkil edən, bu fəaliyyətin hərəkətverici qüvvəsi kimi çıxış edən ehtiyac və motiva- siya burada nitq ehtiyacı və onun ödənilməsi motivasiyası şəklində təzahür edir. İnformasiya mübadiləsi kimi ən başlıca funksiyasını icra edərkən dil və onun struktur vahidləri psixoloji norma və prinsiplərə tabe olduğu kimi, bütün linqvistik qanun və normalara da tabe olur. Dilin AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 161 özünün ümumilikdə nitq ehtiyacından, onun maddi əsasını təşkil edən struktur vahidlərinin isə yuxarıda analiz olunan psixoloji proseslər nəticəsində yarandığını nəzərə almaqla dilin ikili, yəni həm linqvistik, həm də psixoloji mahiyyətə malik bir kateqoriya olduğunu söyləyə bilərik. Əsas xüsusiyyətləri ilə bağlı tədqiqat boyu qeyd olunan müddəalara istinadən linqvo-psixoloji kateqoriya kimi dili belə xarakterizə edə bilərik: Ünsiyyət zamanı okkazional şəkildə yaranan dil struktur vahidləri və söyləmlər əks etdirdiyi gerçəklik elementinin yaddaşdakı intellekt obrazları ilə birləşdikdə dilə çevrilir Dilin strukturu, yəni onu əmələ gətirən vahidlər və hətta dilin özünün də daxil olduğu qlobal sistemlərlə bağlı elmi ədəbiyyatda bir-birinə daban-dabana zidd olan çoxsaylı mülahizələr mövcuddur. Burada biz əsas diqqəti onların yanlış və ya doğru olmasının analizinə deyil, öz mövqeyi- mizin şərhinə yönəltməyi daha məqsədəuyğun hesab edirik. Çünki həmin mülahizələrin əksəriyyətinə əvvəlki fəsil və paraqraflarda kifayət qədər münasibət bildirmişik və onları yenidən təkrarlamağa ehtiyac duymuruq. Sadəcə V.Humboldtun “mahiyyət etibarilə dil dərketmə və ya təfəkkürdən asılı deyil 1 ” fikrinə münasibət bildirmək istərdik. Belə ki, bu fikir nə dilin yaranması, nə də praktik olaraq ondan istifadə baxımından doğru hesab edilə bil- məz. Çünki ümumilikdə dilin, eləcə də nitqin yaranması sinktual dərketmə, onun kommunikativ funksiyası isə vizual-verbal dərketmə ilə birbaşa bağlıdır. İnsanın yüksək psixoloji fəaliyyətlər qrupuna daxil olan nitqyarat- 1 Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. Москва, «Прогресс», 1984, с.78. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|