Amea nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 165 beyin aktivliyi nəticəsində yaranır və əsl mahiyyətini beyin fəaliyyətləri ilə yenidən birləşdikdə qazanır. Bu səbəbdən qətiyyətlə deyə bilərik ki, nitqyaratma prosesi- nin nəticəsi olaraq meydana çıxan nitq, onun mənbəyi funksiyasını daşıyan dil struktur vahidləri, eləcə də onla- rın bir fərd tərəfindən yaradılıb digər fərd tərəfindən mə- nimsənilməsini təmin edən beyin fəaliyyəti və təfəkkür prosesləri də ümumi və aktiv dil sisteminin ayrılmaz tərkib hissələridir. Qısaca şəkildə belə deyə bilərik ki, dilin struktur vahidləri və beyin fəaliyyəti ümumi və aktiv dil sisteminin tərkib hissələridir. Biz burada dil dedikdə, onu bütün struktur vahidləri ilə birlikdə nəzərdə tuturuq. Dili nitqyaratma prosesi daxilin- də və beyin aktivliyi nəticəsində informasiya mübadiləsi ehtiyacını ödəyən linqvo-psixoloji kateqoriya kimi qəbul edirik. Ünsiyyət vasitəsi kimi dilin funksiyalarını nəzər- dən keçirdikdə onun struktur vahidlərini arxa plana keçir- mirik. Əksinə, bu və ya digər funksiyanın icra mexaniz- mini məhz dil struktur vahidləri əsasında müəyyənləş- diririk. Dil struktur vahidlərinin yaranma mexanizmini də onun funksiyaları əsasında izah etməyə çalışırıq. Çünki dilin hər bir struktur vahidi məhz bu və ya digər funksi- yanı icra etmək, informasiya mübadiləsi ehtiyacını ödə- mək, bu ehtiyacın ödənilməsini asanlaşdırmaq məqsədi daşıyır və bu məqsədə xidmət etmək üçün yaranmışdır. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 166 NƏTĠCƏ–REZÜME Bizi “Linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsi” adlı bu konsep- siyanı yaratmağa sövq edən başlıca səbəb bu günə qədər psixo- linqvistika sahəsində mövcud olan və bir-birindən müəyyən də- rəcədə fərqlənən üç və ya beş istiqamət yaxud da məktəb tərə- findən irəli sürülən nəzəriyyələrdə gördüyümüz çatışmazlıqlar və onları aradan qaldırmaq istəyimizdir. Minimal vahidlər, ilkin əsaslar və başlıca meyarlar baxımından həmin istiqamət və ya məktəblərin qısa xarakteristikası aşağıdakı kimidir. Biheviorizm adlandırılan və yaradıcısının Ç.Osqud 1 olduğu qəbul edilən birinci psixolinqvistik istiqamətin istinad etdiyi psixoloji əsaslar D.Uotson tərəfindən irəli sürülən “stimul- reaksiya” sxemi, linqvistik əsasları L.Blumfild 2 tərəfindən irəli sürülən “dilin tənzimləmə funksiyası”dır. Biheviorizmin tətbiq etdiyi metodologiyalar sırf psixoloji metodologiyadır. Qoyulan və həll olunan problemlər sırf psixoloji mahiyyət daşıyır 3 . Neobiheviorizm adlandırılan, yaradıcısının Ç.Osqud 4 və N.Xomski olduğu qəbul edilən ikinci psixolinqvistik istiqamət və ya məktəbin istinad etdiyi psixoloji əsaslar Ç.Morrisin irəli sürdüyü “stimul-dispozisiya-reaksiya” sxemi, linqvistik əsasla- rı N.Xomski tərəfindən irəli sürülən “transformativ qrammati- ka” 5 nəzəriyyəsidir. Nitq fəaliyyəti nəzəriyyəsi adlandırılan və yaradıcısının A.Leontyev olduğu qəbul edilən üçüncü psixolinqvistik istiqa- mətin istinad etdiyi psixoloji əsaslar L.Vıqotskinin və A.R.Lu- 1 Psycholinguistics. A survey of theory and research problems. Ed. By Ch.E. Osgood and T.A. Sebeok. Baltimore, 1954. 2 Блумфильд Л. Язык. Москва, «Прогресс», 1968, 607 с. 3 Daha ətraflı bax: Əsgərov M.B. Linqvopsixologiya və ya dilin psixologiyası. Bakı, “Elm və təhsil”, 2011, s. 39-42. 4 Osgood Ch.E. Psycholinguistik//Psycholinguistik. Darmstadt, 1980, 242 s. 5 Хомский Н. Язык и мышления. Москва, “МГУ”, 1972, 122 с. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 167 riyanın 1 irəli sürdüyü “fəaliyyət nəzəriyyəsi”dir. Linqvistik əsaslar kimi L.Vıqotski tərəfindən “işə çevrilmiş söz” 2 , A.Leontyev tərəfindən isə “real və virtual işarə” 3 anlayışları irəli sürülsə də, linqvistik əsasların yalnız adda mövcud olduğunu desək, heç də səhv etmərik. Konneksianist psixolinqvistikanın psixoloji əsası, təbii ki, konneksianist psixologiya, linqvistik əsasları isə, yenə də N.Xomskinin törədici qrammatika nəzəriyyəsidir. Konneksianist model belə şərh olunur ki, insan yaddaşını əmələ gətirən beyin hüceyrələri bir-biri ilə reseptorlar vasitəsilə birləşmiş modullardan ibarətdir. Kənardan alınan istənilən informasiya həmin reseptorlardan axaraq bütün modullardan keçir və onların hər birində öz izini qoyur, yəni onların hər birində qeyd olunur. 4 . Koqnitiv psixolinqvistikanın psixoloji əsasını, koqnitiv psixologiya təşkil edir. Bu nəzəriyyənin müəllifləri Jan Piaje və Robert Solso hesab olunur. Jan Piajenin bu nəzəriyyəyə gətirdiyi elmi yenilik 0-15 yaşlı uşaqlar üzərində aparılan eksperimentlərin nəticələrinə əsaslanır və intellektin inkişaf mərhələlərindən bəhs edir 5 . Robert Solso tərəfindən koqnitiv psixologiyaya 6 gətirilən ən ən başlıca elmi yenilik isə ondan ibarətdir ki, yaddaş müvəq- qəti və daimi, dəyişən və stabil, toplayıcı və ümumiləşdirci, primitiv və təkmilləşmiş və s. kimi müxtəlif proposizyalar şəklində nəzərdən keçirilir. Bununla belə, şüurun mərhələli 1 Лурия А.Р. Язык и сознание. Москва, “МГУ”, 1979, 320с. 2 Выготский Л.С. Мышление и речь. Москва, Издательство “Высшая школа”, 1959, 254 с. 3 Леоньтев А.А. Эвристический принцип в восприятии, порождении и усвоении речи // Вопросы психологии 1974, № 5, с. 34-53. 4 Солсо Р. Когнитивная психология. Изд. 6, СПб, Питер 2011, с. 288-289 5 Пиаже Ж . Психология интеллекта. – В кн.: Избранные психологические труды. М.: Просвещение, 1969, с. 55-231. 6 Солсо Р. Когнитивная психология. 6-е изд, СПб, Питер 2011, 589 с. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|