Aleksandr düma q a f q a z “Qafqaz” Bakı 2010
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
10 gün bir çoxları Faz ilə Risni, yaxud Rioni adlandırılan çayı qarışdırdıqları kimi, bəzən də Tanaislə Don çayını qarışdırırlar. Vergili
2 Rioni çayı haqqında demişdir: “Pontem indignatus Araxes” – yəni “hiddətli Araz dənizə tökülür”. Araz və Rioni çayları bir-birinə əks istiqamətdə axır. Birincisi öz ilanları ilə məşhur olan Moqan, yəni Mu ğan səhralarının başlanğıcında Kürlə qovuşur, ikincisi isə Poti və Re dut-Qala arasında Qara dənizə tökülür. Terek, Kür, Araz və Faz çaylarına çatanda bunlar haqqında daha ət raflı danışacağıq. Kubana gəldikdə isə, bu çay bizdən sağda yerləşir. O öz mənbəyini Elbrusdan alır, Kiçik Abxaziyanı keçir, bütün Çərkəzista nın belinə kəmər kimi dolanaraq Tamanın aşağısında Qara dənizə tökü lür; bu, Herodotun və Strabonun “Hipanis”, Ptolomeyin “Vardanes” ad landırdığı çaydır. XIII əsrdə azərbaycanlılar Skifiyanı alanda bu çayı “Kuman”, yaxud “Kuban” adlandırmışlar; ruslar bu axırıncı, yəni ikinci adı qəbul etmişlər, ancaq bu gün heç kim onun etimologiyasını bu adla əlaqələndirməyə girişmir, daha doğrusu, cürət etmir. Kazaklar məhz bu çayın sağ sahilində məskən salmışlar. “Qafqaz” sözünün mənşəyi isə məlumdur; bu ad Allahlardan birinin törətdiyi qətllə bağlıdır. Atasını şikəst edib eybəcər şəklə salan və öz uşaqlarını diri-diri udan Saturn müharibədə oğlu Yupiter tərəfindən məğ lub edilir və qaçıb gizlənir. Bu vaxt Qafqaz adlı bir çoban öz sürü lərini Pifaq dağında otarırmış (Pi- faq dağı Ermənistanı Assuriyadan ayırır; Stra bona görə, Dəclə çayı öz mənbəyini bu dağın ətəyindən alır). Qafqaz dö yüş meydanından qaçan Saturnun keçidi aşmasına mane olur və bu nunla da ehtiyatsızlıq edərək Saturnun qılıncına tuş gəlir. Yupiter bu cinayəti əbədiləşdirmək üçün qurbanın adını bütün Qafqaz sıra dağlarına verir; beləliklə, Ermənistan, Kiçik Asiya, Krım və İran dağlarının Qa- fqaz dağ ları ilə çox şərti aidiyyatı vardır. Eyni zamanda Yupiter Qafqazın ən yüksək zirvələrindən biri Kaz beki in- tiqam rəmzi kimi seçir. Skiflərin From-Teulu, yunanların Prometeyi insanı yaratmaqla və göydən ona od oğurlayıb gətirməklə günah işlədir, boş qamışın içində giz lətdiyi odu insan- lara payladığına görə Vulkan onu almaz zəncirlə Kaz bek qayalarına zəncirləyir. Mövzumuzdan uzaqlaşmadan qeyd edək ki, skif dilində “From-Teul”, “xeyirxah Allah”, “Prometey” isə yunan dilində “gələcəyi əvvəl cə dən görən Al- lah”, yəni “peyğəmbər” deməkdir. Rəvayətə görə, Prometey məhz bu uzaqgörənliyi sayəsində insana dov- şan qorxaqlığı, tülkü hiyləgərliyi, ilan müdrikliyi, pələng qəddarlığı və şir gücü bəxş etmişdir. Hər səhər sübh şəfəqlərini zövqlə seyr edən in san bəşəriyyətin ilk xeyirxahı Prometeyin işgəncə çəkdiyi yeri mütləq xa tırlamalıdır. Bu dediyimiz əhvalatdan dörd min il sonra qayanı xaç əvəz edəcək, Kalver Mkinvarini taxtdan salacaqdı. Qeyd edək ki, Mkinvari və Kazbek eyni mənada işlənir və Prome tey ora- da otuz min il yaşamağa məhkum edilmişdi. Bu otuz min il ərzin də çalağan –
11 Tifonun və Yexidnanın oğlu (belə bir uzunmüddətli intiqa mı cəllad-allah özü seçmişdi) hər gün onun ciyərini dimdikləməliydi. An caq otuz ildən sonra Yupi- terin oğlu Herkules çalağanı öldürür və Pro meteyi azad edir. Tarixin bu qaranlıq, adət-ənənələrin yenicə yarandığı bir dövründə Prom- etey vəhşi qüvvəni lənətləyir, daim bu nəhs ruha qarşı müqavimət göstərir, cəhalət çalağanına qarşı bihudə mübarizə aparır. Bu qartal onun tək cə ciyərini deyil, ürəyini də gəmirirdi; əfsanəyə görə, o dövrdə, hələ Qaf qazda insanın məskunlaşmağından xeyli əvvəl, suların çəkildiyi bü tün quru ərazilərdə Divlər adlanan məxluqlar yaşayırdılar. Qədim asiyalıların dilində “div” həmçinin nəhəng ada deməkdir. Buradan da Maldives, Lagueedives, Serendives yaranmışdır. Doğrudan da dənizdən baş qaldıran bu adaların hər biri bir nəhəng, div deyilmi?
Yupiterlə müharibə aparan titanlar Egey dənizindəki nəhəng adalar dan başqa nə ola bilərdi? Bu gün həmin adalar sönmüş vulkan lardır, an caq keçmişdə onların alov püskürmədiyini kim deyə bilər? Bu divlərdən Arjank adlı biri Qafqazın zirvələrindən birində sa- ray tikdirmişdi və əfsanələrdə də deyilir ki, indiyəcən orada həmin dövrün hökmdarlarının heykəlləri qalır. Huşəng adlı bir yadelli onikiayaqlı dəniz atının tərkində üzə-üzə Divlərə hücum edir. Ancaq Dəmavəndin zirvəsindən qopan bir qaya Hu şən gi və onun onikiavarlı gəmiyə oxşayan atını məhv edir. Bu gün Qafqazın ən döyüşkən xalqlarından biri olan çərkəzlər özlə rini adıgey adlandırırlar; bu sözün (“adıgey” sözünün) kökü “ada” de məkdir. Belə ki, Azərbaycan dilində olan ada sözü fransızca “Ile”dir. “Ad”dan “adam”a gəldikdə, bu axırıncı da insan deməkdir. “Ada” ilə “adam” arasında təkcə bir hərf fərqi vardır; şübhəsiz, bunun anlaşıl maz, dilin fonetik qaydaları ilə ziddiyyət təşkil edən etimologiya oldu ğunu desək, yəqin ki, yanılmarıq. Zərdüşt Elbrusun zirvəsində Arisman adlı bir əcinnə yerləşdirir, biz isə onu Arimank eləmişik. “O, Elbrusun zirvəsindən sıçrayır, – Zərdüşt belə təsvir edir, – və onun uçurum üzərində gərilmiş bədəni iki dünyanı birləşdirən odlu kör püyə oxşayır”. Son olaraq bunu da deyək ki, Şat-Elbrusda Simurq quşu yaşayırdı. O, qanadlarını açanda günəşin qabağını kəsir, dünyanı zülmətə qərq edir di. Bu quş “Min bir gecə” nağıllarında təsvir olunan nəhəng quş – Rok dur. İndi isə, söylənilən əfsanəni bir kənara qoyaq və getdikcə dumanlı keçmişi aydınlaşan Qafqazın tarixinə işıq salmağa çalışaq. İntəhasız sularında nəhəng gəminin üzdüyü bir dənizi təsəvvür edin. Bu dəniz Nuh əyyamında baş vermiş daşqın, gəmi isə Nuhun gəmi sidir; İsa peyğəmbərin anadan olmasından iki min üç yüz qırx səkkiz il əvvəl həmin gəmi Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|