Seriyanın məsul redaktoru:
Eldar M. İSMAYILOV
Ədəbi redaktor:
professor Qəzənfər PAŞAYEV
Ön sözün müəllifi:
akademik Bəkir NƏBİYEV
Fransız dilindən tərcümə edən:
filologiya elmləri namizədi Şamil ZAMANLI
Aleksandr Düma. “Qafqaz”.
Bakı, “Qafqaz”, 2010, 496 səh. + 56 səh. illüstrasiya.
ISBN 9952-432-41-0
Aleksandr Dümanın “Qafqaz” əsəri Qafqazın tarixi, coğrafiyası, onun qoynunu özünə
məskən seçən çoxsaylı xalqların adət-ənənələri, mübarizəsi haqqında bədii-tarixi ensiklopediyadır.
Əfsanəyə görə, “bəşəriyyətin beşiyi” adlandırılan Qafqazı Avropaya tanıtmaq məqsədilə onu
qarış-qarış gəzən yazıçı Bakıda, Şamaxıda, Şəkidə olmuş və əsə rin böyük hissəsini Azərbaycana
həsr etmişdir.
© Qafqazın Strateji Tədqiqatları İnstitutu, Bakı, 2010
3
ƏLAMƏTDAR HADİSƏ
Aleksandr Düma (1802-1870) fransız ədəbiyyatının görkəmli nü ma yəndə-
lərindən biri, dünya şöhrətli nasir və dramaturqdur. Müəyyən edilmişdir ki, hazırda
Yer üzündə onun romanlarının tərcümə edilmədiyi, yaxud pyeslərinin tamaşaya
qoyulmadığı, nəhayət, əsərlərinin tele-va rian t larının nümayiş etdirilmədiyi sivil
bir ölkə yoxdur (buradaca qeyd edək ki, Dümanın «Qanlı qala» pyesi ilk dəfə
hələ keçən əsrin 20-ci il lərində Bakıda tamaşaya qoyulmuşdur).
Müxtəlif janrlarda yazdığı təqribən 300 əsəri arasında Dümanı ən çox
məşhur edən «Üç muşketyor», «Kraliça Marqo», «Xanım Monsoro», «Qraf
Monte Kristo» kimi macəra romanlarıdır. Onların əsasında müxtə lif ölkələrdə
dönə-dönə mükəmməl bədii filmlər, teleseriallar çəkil mişdir. Bu macəra
əsərlərinin qəhrəmanlarını indi dünyanın hər yerində tanıyırlar.
* * *
«Qafqaz» adlı bu səyahətnamənin Qafqazın Strateji Tədqiqatlar İnsti tutu
tərəfindən, «Qafqaz» nəşriyyatında, həm də regionda daşıyı cıla rının sayı etibarilə ən
böyük və aparıcı ünsiyyət vasitəsi olan Azərbaycan dilində nəşr edilməsi, zənnimizcə,
bir ədəbi-mədəni hadisə kimi çox əla mətdardır. Fəaliyyət yönümü əsasən iqtisadi-
yyat, maliyyə, bank problem lərilə bağlı olan Qafqazın Strateji Tədqiqatları İnstitutun
Azərbaycan klas sik ədəbiyyatının ayrı-ayrı nümunələrini yüksək səviyyədə geniş
oxu cu kütləsinə təqdim etmək istiqamətində xidmətləri təqdirəlayiqdir. Mə həm-
məd Əsəd bəyin (Qurban Səidin) ayrı-ayrı əsərlərinin, xüsusilə, məşhur «Əli və
Nino» romanının Azərbaycan və rus dillərində nəşri, ədib haqqında prof. Həsən
Quliyevin dəyərli monoqra fiyasının ədəbi ictimaiyyətimizə çatdırılması, eyni za-
manda, yazıçı-publisist Möhbəddin Səmə din dünya şöhrətli azərbaycanlı alim Lüt-
fi Zadə haqqında “Dünya dahi lərsiz yaşaya bilmir” adlı kitabının Azərbaycan və
rus dillərində, Məm məd Səid Ordubadinin keçən əsrin əvvəllərində ermənilərin
Qafqazda, özəl liklə Azərbaycanın bütün bölgələrində xalqımıza qarşı törətdikləri
soyqırım barədə yazdığı “Qanlı illər” əsərinin Azərbaycan, türk və rus dil lərində,
general-leytenant, dünya kosmonavtikası tarixində nüfuzlu yer tutan həmvətənimiz
Kərim Kərimovun “Səmaya aparan yol” adlı me muar kitabının Azərbaycan və rus
dillərində nəşri oxucularımızın ciddi maraq və rəğbətinə səbəb olmuşdur.
Hələ XIX əsrdə avropalı oxucular A.Dümanın məhz bu səyahət na məsi
sayəsində öyrənib ki, Qafqaz, həqiqətən də Yer üzünün ecazkar gözəlliklərə malik
bir guşəsidir və burada böyük ölkələrin xalqları ilə mü qayisədə sayca az olmasına
baxmayaraq, öz əxlaqı, mənəviyyatı, iste dadı, orijinal mədəniyyəti, xarakterik
xüsusiyyətləri ilə fərqlənən xalq lar yaşayırlar və onlardan biri də azərbay canlılardır.
4
Eramızdan əvvəl yaşamış yunan alimi Herodotun «Tarix» əsərində
Azərbaycan ərazilərindəki ən qədim dövlətlərdən Midiya haqqında, yenə mlad-
dan öncəki yunan alimlərindən Strabonun «Coğrafiya» kitabında Atropat-
ena barəsində mülahizələri uzaq keçmişlərdəki Azərbaycan tor paq ları üzərinə
müəyyən işıq saldığı kimi, orta əsr alim, səyyah və şair lə rinin əsərləri də bizdən
o qədər uzaq olmayan zamanların tarixinə, mədə niyyətinə, ictimai fikrinə
dair maraqlı məlumatları qoruyub saxlayır. A.Dü madan təqribən 100 il öncə
məşhur alman alimi, diplomatı və səyyahı Adam Oleari özünün Rusiya və İran
səyahətinə dair təəssü rat la rından bəhs edən kitabının ayrıca bir fəslini Dərbəndə
həsr etmiş, bura da təkcə şəhərin gözəlliklərinin təsviri ilə kifayətlənməyib, onun
tarixi abi də ləri haqqında da ətraflı məlumat vermişdir. Ən əhəmiyyətlisi isə odur
ki, alman müəllif çox qiymətli mənəvi dəyərlərimizdən olan qədim «Kitabi
Dədəm Qorqud» dastanının yaradıcısı və əsas obrazlarından biri kimi Azər-
baycan ədəbiyyatı tarixində önəmli yer almış Dədə Qorqudun (bu əsərdə «İmam
Qorqud»un) qəbrini qədim Dərbənddə ziyarət etdiyini yazmışdır. Elə o çağların
məşhur alimlərindən türk səyyahı Övliya Çə ləbinin «Səyahətnamə»sində
Şamaxı (Şirvan) haqqında deyilənlər də Azər baycanı, onun tarixinin müəyyən
mərhələsini öyrənmək istəyənlər üçün mötəbər mənbələr dəndir.
A.Düma 1858-1859-cu illərdə vətənindən Peterburqa gəlmiş, Mosk vada
olmuş, sonra isə Nijni-Novqorod, Qazan, Saratov, Həştərxan istiqamətində uzun
bir məsafə qət edərək, qədim Azərbaycan ərazi lərindən olub, soydaşlarımızın
indi də toplum halında yaşadıqları Dər bən di gəzmişdir. Oradan cənuba
istiqamət götürən ədib Qubada, Bakıda, Şamaxıda və Nuxada, sonra isə yenə
etnik azərbaycanlı icmasının çox geniş yayıldığı Gürcüstan ərazisində, Tiflisdə
olmuşdur. Əlamətdar cə hət dir ki, Qafqaz səfərində onun keçirdiyi görüşlərin və
bu görüşlərdən aldığı çox zəngin təəssüratların əsas hissəsi bilavasitə Azərbaycan
torpağı və soydaşlarımızla bağlıdır.
Yazıçının Qafqaz səyahətində qarşılaşıb yaxından müşahidə etdiyi, ən
müxtəlif müstəvilərdə əlaqə və münasibətlər qurduğu, ədəbi, elmi, icti mai,
iqtisadi, siyasi mövzularda hesabı bilinməyən söhbətlər apardığı müdrik qo-
calar, ağbirçək qarılar, yüksək zümrədən olan əsilzadələr, yox sul arabaçılar,
az qala bütün çinlərdən olan hərbçilər, nəhayət, qələm sa hib ləri arasında rus-
lar, azərbaycanlılar, türklər, gürcülər, farslar, ermə nilər, ləzgilər, inquşlar,
osetinlər, çərkəzlər, minqrellər, qabardinlər, sva net lər və başqaları vardır. Yazıçı
bir çox hallarda onların xarakterinin sə ciy yəvi cəhətlərini tamamlayan zahiri
görkəmlərini, portretlərini, libas la rını da təsvir edir və bu adamlar haqqında ox-
ucuda tam aydın təsəvvür yaratmağı bacarır. Mümkün olduqca öz zəngin obyek-
tiv keyfiyyətlərilə təqdim edilən personajlar arasında Xurşudbanu Natəvan,
Xasay xan Us miyev, Əli bəy, Mahmud ağa, Əbdül Əzim kimi azərbaycanlıları
yazıçı xü susi rəğbətlə, yadda qalan xasiyyət, davranış və mədəniyyətləri ilə üzvi
vəhdətdə canlandırmışdır.