A. Q. Q a y im o V aholi yashash joylarini

Savollar
1. Ko‘kalamzorlashtirishga qanday tabiiy omillar ta’sir etadi?
2. Ko‘kalamzorlashtirishda xaroratning ahamiyati va o'sim lik- 
larning unga b o ig a n munosabati qanday?
3. Ko‘kalamzorlashtirishda tuproq sharoitining o ‘rni qanday?
4. 0 ‘zbekiston shaharlarida soyalatish uchun 1 ga maydonga 
qancha daraxtni joylashtirish tavsiya etiladi?
DARAXTZORLARNING M IKROIQLIMGA T A ’SIRI
Inson salomatligi uchun eng m o‘’tadil b o ig a n ob-havo muhiti 
- harorat +20 +22°S va havoning nisbiy namligi 40-60% b o ig a n
holda, havo toza va azon bilan boyigan boiish id ir. Shaharlardagi 
havo avtotransport va sanoat chiqindilarining atmosferaga tarqalishi, 
oqibatida ifloslanadi.
Shaharlardagi sanoat va transportning kislorodni emirishi 
havoning m e’yoriy tarkibini o ‘zgartirishi haroratning oshishiga olib 
keladi.
Yashil daraxtzorlar xavoni sovitishning yagona vositasi b o iib
xizmat qiladi. Fotosintez jarayonida bir gektar erdagi yashil 
ekinzorlar 200 nafar odamning nafas olishiga etarli b o ig a n
kislorodni ishlab chiqarish quvvatiga ega. Shu bilan bir vaqtda, bir 
soat davomida 8 kg gacha karbon kislotasi emiriladi. Boshqacha 
aytganda, shaharlarda bir nafar aholi soniga 50 m2 yashil ekinzorlar 
havoning oqilona tarkibini ta ’minlab beradi. Yoz mavsumida 
mikroiqlimning shakllanishi muhim ahamiyatga ega. Bu holat 
quyosh radiasiyasining yuqori darajaga etishi bilan b o g iiq . 
M aiu m k i, yozning jaziram a kunlari soat 1200 larda havo harorati 
+35 +40°S darajaga etganida tuproqning ochiq quruq yuzasidagi 
(qum, asfalt, beton), shuningdek, uylar tomi va janub tomonida 
radiasion harorat +70 +80°S darajaga etishi mumkin. Quyosh 
insolyasiyasi vaqtida isib ketgan bino va inshootlar quyosh 
botishidan keyin ham issiqlik tarqatishni davom ettiradi, natijada 
havo haroratining yuqoriligi nafas olishni qiyinlashtiradi.
Shaharlarda yashil ekinzorlarning radiasion haroratni pasay- 
tirishda ahamiyati juda katta. Masalan, alohida turgan daraxt 
soyasidagi radiasion xarorat ochiq maydondagiga nisbatan 35°S, 
yashil massivlarda esa 40°S ga farqlanadi. Yashil ekinzorlar 
soyasida havo harorati ochiq joydagiga qaraganda radiasion haro- 
ratga nisbatan kam o'zgaradi, ya’ni 2-3,5°S, lekin yirik massivlarda 
ushbu farq 16°S gacha etishi mumkin (Kuzmichyov, Pechenisin, 
1979).
Daraxtlar barglari o ‘ziga xos issiqlik xususiyatlariga ega. Turli 
daraxtlarning barglari o ‘zidan har xil darajada issiqlik nurini va 
quyosh spektrini yutib, qaytarib va o ‘zidan o ‘tkazishi mumkin.
Masalan, yosh emanzor quyosh radiasiyasining 96,8%, 
qarag‘ayzor 96%, archa, terak va emanlar aralash o ‘rmon esa 97- 
98% nurlarni ushlab qoladi. Daraxtlarning terrnohimoyalash 
funksiyasi shu bilan belgilanadi.
Asfalt va binolar devorlarini to'sadigan, baland bo‘yli, qalin 
gorizontal birikib o ‘sgan, pastki qismidan shamol yuradigan yashil 
ekinlar (daraxtlar) issiqdan yaxshi himoyalaydi. Quyosh nuri ta’sirida 
o'sim lik barglari isib ketadi. Soyadagi barglar harorati atrof muhit 
haroratidan past bo'ladi, chunki ularda (barg plastinkalarida, 
yaproqlarda) bug'lanish darajasi yuqori. Misol uchun, katta yoshdagi 
daraxt barglari sathi bir kunda 300 litrgacha suvni bug'lantirishi 
mumkin. Jadal bug'lanish jarayoni natijasida daraxt yu2asida va

---

atrofida sovutish effekti yuzaga keladi. Yaproq bargli daraxt turlari 
(eman, jo ‘ka, katalpa) ning suvni bug’lantirish xususiyatlari yuqori, 
och tusli, jimjimador bargli daraxtlar esa (gledichiya, jiyda va b.) 
suvni kamroq bug’lantiradi.
Daraxt va butalar havoning namlik darajasini oshirib, inson 
salomatligiga ijobiy ta ’sir ko‘rsatadi. Havo namligining 15% ga 
oshishi, haroratning 3,5° S gacha pasayishini ta ’minlaydi. Daraxt- 
laming bug‘lantirish sathining hajmi, ular egallagan maydon 
yuzasidan 20 baravar ortiq bo‘ladi. 1 gektar maydondagi o ‘rmondan 
o ‘suv davri davomida 3 mln kg gacha namlik bug’lanadi. Yilning 
quruq mavsum ida yashil ekinzorlar orasida havoning namligi ochiq 
maydondagiga nisbatan 4-7% yuqori bo ‘ladi; namgarchilik mavsu­
mida esa - namlik darajasi pasayadi, chunki havo quruqlashganida 
barglarda bug’latish kuchayadi, va aksincha, nam havoda barglar 
suvni o ‘ziga tortib oladi.
Daraxtzorlar ular orasidan o ‘tadigan shamol tezligini 3 marta 
pasaytiradi. Shamol kuchli esadigan hududlarda buning himoyaviy 
ahamiyati katta.
Yashil m assivlar ostidagi va atrofidagi ochiq maydonlarda 
havo haroratining o ‘zgarish xususiyatlarini dam olish maydon- 
chalarini rejalashtirishda hisobga olish zarur. Daraxtlarni ixcham 
massivlarda qalin o ‘tlar bilan qopiangan yalanglik bilan uyg‘unlikda 
joylashtirilganida eng yaxshi mikroiqlim sharoitlari vujudga keladi.
Turlarni 
tanlashda 
daraxtlarning 
soyalatish 
xususiyatini 
inobatga olish tavsiya etiladi. Masalan, jo ’ka va kashtan daraxt- 
larining soyasi shumtol va oq akasiyaga nisbatan quyuqroq boMadi. 
0 ‘zbekistonning quruq va jaziram a iqlimli sharoitda soyalatish 
rejimi katta aham iyatga ega.