0f11aztitul(1-7)

182 
 
burada 
− ilkin nüvə,  − ilkin nüvəni atəşə tutan zərrəcik,  − alınan nüvə,  −
 reaksiyada alınan zərrəcikdir. 
Nüvə reaksiyaları zamanı enerjinin, yük və kütlə ədədlərinin saxlanması qanun-
ları ödənilir. Belə reaksiyalarda nüvələrin çevrilməsi baş verdiyindən onların daxili 
enerjisi və deməli, xüsusi rabitə enerjisi dəyişir. Bu isə enerjinin saxlanması qanu-
nuna görə zərrəciklərin kinetik enerjisinin dəyişməsinə səbəb olur. 
 Nüvə reaksiyasında iştirak edən zərrəciklərin kinetik enerjisinin dəyişməsi nüvə 
reaksiyasının çıxış enerjisi adlanır: 
∆ =

−
.                                                           (2) 
Burada 
    ə 

− uyğun olaraq reaksiyada iştirak edən zərrəciklərin başlanğıc 
və son kinetik enerjiləri, 
∆ − nüvə reaksiyasının çıxış enerjisidir. 
Əgər nüvə reaksiyasının çıxış enerjisi 
∆ > 0 olarsa, belə reaksiya ekzotermik 
nüvə reaksiyası adlanır. Ekzotermik nüvə reaksiyasında  reaksiyaya girən ilkin 
zərrəciklərin kütlələri cəmi reaksiyanın nəticəsi olan sonrakı zərrəciklərin kütlələri 
cəmindən böyük olduğundan, enerji ayrılması baş verir. 
Əgər nüvə reaksiyasının çıxış enerjisi 
∆ < 0 olarsa, belə reaksiya endotermik 
nüvə reaksiyası adlanır. Endotermik nüvə reaksiyasında  reaksiyaya girən ilkin 
zərrəciklərin kütlələri cəmi reaksiyanın nəticəsi olan sonrakı zərrəciklərin kütlələri 
cəmindən kiçik olduğundan enerji udulması baş verir. 
Enerjinin saxlanması qanununa görə (2) ifadəsini nüvələrin rabitə enerjilərinin 
fərqi kimi də yazmaq olar: 
∆ =

−
.                                                         (3) 
və ya 
∆ = (
−
)
= (
−
) ∙ 931,5 
.     (4) 
Burada 
− reaksiyaya girən zərrəciklərin kütlələri cəmi, 
− reaksiya nəti-
cəsində alınan zərrəciklərin kütlələri cəmidir. 
 Nüvə reaksiyasının çıxış enerjisi, reaksiyada yaranan nüvənin rabitə enerjisi 
ilə ilkin nüvənin rabitə enerjisi fərqinə bərabərdir. 
Nils Borun fərziyyəsinə görə, nüvə reaksiyası iki mərhələdə baş verir.  
Birinci mərhələdə: atəşə tutan zərrəcik hədəf nüvəyə daxil olaraq yeni, aralıq 
nüvə yaradır. Aralıq nüvə isə ora düşən zərrəciyin enerjisi bütün nuklonlar arasında 
paylandığından həyəcanlanır. Nuklonlar arasında enerji mübadiləsi baş verir. Nəti-
cədə bir və ya bir neçə nuklonda nüvə rabitəsini qırmağa kifayət edən miqdarda 
enerji toplanır.  
İkinci mərhələdə: aralıq nüvə çox qısa zaman intervalından (
≈ 10
10
) 
sonra artıq enerjisini şüalandırmaqla həyəcanlanmış haldan minimum enerji səviy-
yəsinə – dayanıqlı hala qayıdır. Nəticədə aralıq nüvənin qalıq nüvəyə və digər zər-
rəciyə çevrilməsi baş verir: 
+ →
∗
→   + .


                                 (5) 
İlk nüvə reaksiyaları. İlk süni nüvə reaksiyası Rezerford tərəfindən 1919-cu ildə 
həyata keçirilmişdir. O, azotun oksigenə çevrilmə reaksiyası olmuş və protonun kəşfi 
ilə nəticələnmişdir: 
+
→ (
)
∗
→  
+
. 
  LAYİHƏ

---

183 
 
1932-ci ildə E.Rezerfordun tələbəsi Ceyms Çedvik (1891–1974) berillium izoto-
punu  -zərrəciklərlə bombardman etməklə neytronun kəşf olunduğu süni nüvə reak-
siyasını aparır: 
+
→ (
)
∗
→  
+
. 
1934-cü ildə fransız fizikləri Frederik Jolio Küri (1890–1958) və İren Jolio-Küri 
(1897–1956) apardıqları nüvə reaksiyasında ilk dəfə radioaktiv fosfor nüvəsi alırlar: 
+
→
∗
→  
+
. 
Sonra isə radioaktiv 
 izotopunun öz-özünə  
-çevrilməsi nəticəsində 
 
izotopunun alınması baş vermişdir 
(a)
: 
→
+
+ . 
  
 
 
NƏ ÖYRƏNDİNİZ?  
İş vərəqində “Nüvə reaksiyası” mövzusunda esse yazın.
 
 
 
 
(a)
 
 
 
 

Məsələ 2. Dəmir 
 nüvəsini neytronla bombardman etdikdə kütlə ədədi A = 56 olan  
 radioaktiv manqan nüvəsi alınır. Radioaktiv manqanın alınma reaksiyasını 
və onun  radioaktiv 
-çevrilməsi reaksiyasını yazın.
 
 
Nəticənin müzakirəsi:  
 Bu reaksiyalar hansı zərrəciklərin ayrılması ilə nəticələnir? 
 Həmin iki reaksiyadan nüvə reaksiyası hansıdır? Niyə? 
Həyatla əlaqələndirin: 
Hidrogenin 
 və 
 izotoplarından  
+
→
+
 
sxemi  əsasında  gedən  nüvə  reaksiyasında  helium 
  nüvəsinin  yaranması  zamanı 
ayrılan enerjini təyin edin. 
İpucu. (4) düsturundan və 4.4. cədvəlindən istifadə edin. 
 Bu nüvə reaksiyası enerji ayrılması ilə nəticələndi, yoxsa udulması ilə? Niyə? 
ARAŞDIRMA 
2
TƏTBİQETMƏ 
 
Reaksiyanı yaza bilərsinizmi?
 
Özünüzü qiymətləndirin: 
№ 
Suallar 
Bilirəm 
zəif 
orta 
yaxşı 
1 
Nüvə reaksiyasında enerjinin saxlanması qanununun ödənilməsi 
nə deməkdir? Nümunə göstərin. 
 
 
 
2  Nüvə reaksiyasında çıxış enerjisi necə hesablanır? 
 
 
 
3  Hüvə reaksiyasında hansı halda enerji şüalanır, hansı halda udulur? 
 
 
 
4 
Nüvə reaksiyasında kütlə və yük ədədinin saxlanması qanunu-
nun ödənilməsi nə deməkdir? Nümunə göstərin. 
 
 
 
5 
+
→? +2   və   
+
→? +4  
nüvə reaksiyaları ilə Yer kürəsində olmayan iki kimyəvi element 
alınmışdır. Bu elementlər hansılardır? 
 
 
 
  LAYİHƏ

---