Ədəbi axtarışlar və tədris
371
Hüseyn Cavid - 125
NURLU ÖMRÜN
İŞIĞI
H
əyat və yaradıcılığı, əsərləri və ədəbi mövqeyi ədəbiyyat-
şünaslıqda, ədəbi-estetik fikir tarixində, dərslik, metodik vəsait və
m
əqalələrdə geniş tədqiq olunan, öyrənilən böyük şəxsiyyətlərdən
biri d
ə Hüseyn Caviddir. O,
XX əsr Azərbaycan və dünya
romantizminin görk
əmli nümayəndəsi və gözəlliyi, həqiqəti dərk
etdir
ən, yaşamaqla yanaşı yaşatmağın sirlərini öyrədən Nizami,
Füzuli, M.F.Axundzad
ə, Sabir, C.Cabbarlı, S.Vurğun kimi dahilərlə
bir sırada adı çəkilən, millətin tərəqqi və nicat yolunu sənəti və
idrakı ilə dərk edən, çıxış yolunu göstərməyi bacaran
s
ənətkarlardandır. Cavidin əsərləri qədər həyatında da insanların
m
ənəvi tərbiyəsinə təsir göstərən amillərin olması da yüksək
m
ənəviyyat xəzinəsidir, insanları haqqa, ədalətə, doğruluğa və ən
əsası ruhani yüksəkliyə aparan yolun
istiqaməti kimi dəyərli və
qiym
ətlidir. Mərhum prezidentimiz Heydər Əliyev və dünya
şöhrətli liderimiz İlham Əliyevin sərəncamları Hüseyn Cavid irsinin
d
ərindən öyrənilməsinə, ideyalarının fəlsəfi dərinliyi və tərbiyəvi
əhəmiyyətinin Şərq və Qərb kontekstində geniş tədqiq edilməsinə,
milli-m
ənəvi dəyərləri bəşəri problemlər zəminində qiymətləndir-
m
əyə istiqamət verən tarixi qərarlar kimi ədəbiyyata, elmə, mə-
d
əniyyətə olan qayğının bariz nümunəsidir.
T
ədqiqatlar göstərir ki, H.Cavidin həyat və yaradıcılığı
1923-cü ild
ən ümumtəhsil məktəblərində tədris olunur. Bu dövrdə
çap olunmuş ədəbiyyat proqramının “Türk ədəbiyyatı” bölməsində
üç s
ənətkarın - M.Ə.Sabir, A.Səhhət, H.Cavidin adı çəkilir. 1930-cu
ild
ən sonra ədibin adı proqramlardan çıxarılır, ona qarşı qərəzli
hücumlar başlanır və nəhayət repressiya qurbanına çevrilir. 6 mart
1956-
cı ildə Cavid bəraət aldıqdan sonra ədibin
həyat və
yaradıcılığı geniş tədqiq olunur. 1960-cı ildən sonra həyat və
Yusif Aslanov
372
yaradıcılığı, “Azər” poeması, “Səyavuş” və “İblis” əsərləri
ədəbiyyat proqramlarında öz əksini tapır.
Ümumt
əhsil məktəblərinin V-XI siniflərinin ədəbiyyat
proqramının (B., 2003) tələbinə uyğun IX və XI siniflərdə
H.Cavidin h
əyat və yaradıcılığının, “Ana”, “İblis” və “Səyavuş”
m
ənzum dramlarının tədrisi nəzərdə tutulur. IX sinfin (Bilal
H
əsənli, Nəcəf Nəcəfov. Ədəbiyyat. Ümumtəhsil məktəblərinin IX
sinfi üçün d
ərslik. B., “Əlfərul” nəşriyyatı, 2007) və XI
sinfin
(Nizami C
əfərov, İsa Həbibbəyli, Nurlana Əliyeva, Afət Bakıxa-
nova. B., “Çaşoğlu” nəşriyyatı, 2006) ədəbiyyat dərsliklərində də
proq
ramın tələbləri nəzərə alınmış və H.Cavid haqqında geniş
m
əlumatlar verilmişdir.
T
əcrübə göstərir ki, Cavidi sevdirmək və onun əsərlərinin
asan d
ərk olunmasına zəmin yaratmaq müəllimlərin elmi-nəzəri
hazırlıq səviyyəsi, pedaqoji ustalığı, yaradıcılıq fəaliyyəti ilə sıx
bağlıdır. Bu həqiqəti inkar etmək olmaz ki, elmi-nəzəri,
pedaqoji-
psixoloji, ictimai elml
ərin və dilçiliyin nailiyyətlərindən istifadə
etm
ədən ədəbiyyat dərslərini müasir tələblərə uyğun qurmaq
ç
ətindir. Bu baxımdan da H.Cavidin ideyalarını dərindən duymaq
v
ə əsərlərini müasir tələblərə uyğun tədris etmək üçün filoloji
istiqam
ətdə aparılan tədqiqatların nəticələrini, əsərlərinin məzmun
v
ə mahiyyətini, əsas ideyalarını qavramaq, təhlil
etmək və
öyr
ənməklə bilik, bacarıq və vərdişlərin aşılanması yolları
mü
əyyənləşdirilməlidir. Cavidşünaslıqda fikir və arqumentləri ilə
f
ərqlənən H.Zeynallı, Ə.Hüseynzadə, M.Cəfər, C.Cəfərov, M.Arif,
Ə.Cəfər, Ə.Şərif, M.Məmmədov, M.Ağamirov, Ə.Sultanlı,
A.Zamanov, Y.Qarayev, B.N
əbiyev, T.Kərimli, R.Hüseynov,
S.X
əlilov, T.Əfəndiyev, V.Osmanlı, M.Əlioğlu, Ə.Ağayev,
Ə.İbadoğlu, Ə.İsmayılov, Z.Əkbər, K.Əliyev, A.Əliyeva, R.Z.Xən-
dan, Ş.Alışanlı və başqalarının dünya romantizm ənənələri və Azər-
baycan romantizminin n
əzəri-estetik konsepsiyası, XX əsr Azər-
baycan romantikl
ərinin türkçülük ideyaları, milli-mənəvi prob-
leml
ərin bəşəri dəyərlər zəminində qiymətləndirilməsi, Şərq və
Q
ərb kontekstində müqayisəli təhlil və s. problemlərlə bağlı apar-
Ədəbi axtarışlar və tədris
373
dıqları tədqiqatların nəticələrinə əsaslanmadan Cavid yaradıcılığının
düny
əviliyi və fəlsəfi
dərinliyini duymaq, şagirdlərin mənəvi tərbi-
y
əsinə göstərdiyi təsiri açmaq müsbət nəticə verə bilməz.
Metodik m
ənbələrdə və məktəb təcrübəsində Cavidin həyat
v
ə yaradıcılığının tədrisi zamanı müxtəlif problemlərin nəzərə alın-
ma
sının təlim prosesinə effektli təsir göstərdiyi müəyyənləşdirilir:
a) Ədibin yaşadığı dövr və ictimai-siyasi mühitin səciyyəsi; b)
Ədəbi-mədəni mühitin Hüseyn Cavidin həyat və yaradıcılığına
göst
ərdiyi təsir; ç) Bədii yaradıcılığı ilə tərcümeyi-halının vəhdətdə
öyr
ədilməsi; c) Əmək fəaliyyəti və bunların yaradıcılığına
göst
ərdiyi təsir; d) Dərsin əyaniləşdirilməsi,
emosional vəziyyətin
yaradılması.
T
əlim zamanı bunların nəzərə alınması ilə yanaşı Cavidi
şagirdlərə hansı xüsusiyyətlərinə görə və necə təqdim etmək
haqqında düşünmək lazımdır. Bizcə, Cavidin həyat və yaradıcı-
lığında önəmli yer tutan məsələləri ümumiləşdirib şagirdlərə bilik
verm
ək onlarda sənətkara məhəbbət hissi oyadır və bu ideyalar ilə
yaşamağa imkan yaradır: 1) Sözündən, əqidəsindən dönməz insan
oldu
ğu; 2)XX əsr Azərbaycan və dünya romantizminin görkəmli
nümay
əndəsi, istedadlı şair, mənzum faciənin banisi; 3) Milli-mə-
n
əvi və ədəbi dəyərləri bəşəri problemlər səviyyəsində qiymətlən-
dirm
ək bacarığı; 4) İstedadlı pedaqoq, böyük şəxsiyyət olması; 5)
D
ərslik tərtibatçısı; 6) Böyük ictimai xadim; 7) Türkçülük,
islamçılıq mücahidi; 8) Qayğıkeş ailə başçısı, gözəl insan.
Hüseyn Cavidi sevdirm
əyi bacaran qabaqcıl ədəbiyyat
mü
əllimlərinin dərslərinin giriş məşğələsi iki xüsusiyyətinə görə
dig
ər müəllimlərin iş üsullarından fərqlənir. Bu
imkanlardan birin-
cisi t
əlim prosesində əyanilikdən və təlimin texniki vasitələrindən
istifad
ə ilə bağlıdır. Belə dərslərdə şagirdlər Cavidi sinifdə “görür”,
şeirindən müəyyən parçaların səsləndirilməsini böyük həyəcanla
dinl
əyirlər. Giriş məşğələsinin maraqlı qurulmasının ikinci imkanı
Cavid haqqında söylənilmiş qiymətli fikirləri, ona həsr edilmiş
şeirlərin sinifdə səsləndirilməsi ilə əlaqədardır: “Hüseyn Cavidin
yaratdığı əsərlər Azərbaycan xalqının milli sərvətidir. Onlar bu gün