Yenġ-eflatunculuğun tasavvufa etkġlerġ

 
 
134
 
 
Gnostik,  Yeni  Platoncu,  Hermetik  düşüncelerin  sufî  çevreye  nasıl  girdiğini;  hangi 
bölgelerde  bu  düşüncelerle  sufîlerin  düşünceleri  arasında  birleşme  meydana 
geldiğini; bu düşüncelerin sufîlere hangi şekilde ve ilk olarak hangi dilde ulaştığını; 
sufîlerin  bu  düşünceleri  gerçek  anlamıyla  ne  kadar  bildiklerini;  eski  kültür 
merkezlerinin bu düşünceleri sufîler arasında ne kadar yaydığını bilmiyoruz.
287
 
  Kısaca, Tasavvuf, İbn Arabî‘ye kadar, pratik durumunu korumuş, yani Kitap 
ve  Sünnete  uymayı,  emirlere  ve  nehiylere  itaatı,  taat  ve  ibâdeti,  kalbi  mâsivaya 
muhabbetten ayırmayı,  nefsi tezkiye ve kalbi tasfiyeyi  hedef edinmiş  iken  İbn Arabî 
ile  teorik  duruma  geçip  Felsefeleşmiş  ve  özellikle,  İbn  Arabî‘nin,  (Fusûs)‘u, 
Fahrüddin-i  Iraki‘nin  (Lemeât)‘ı  ve  Câmî‘nin  (Levâyih)‘i  ile  de  dört  bir  tarafa 
yayılmış  ve  en  nihayet  İbn  Arabî‘den  sonra  bir  Teozofi  (Bir  takım  gizli  ilimlerle 
karışık  Tasavvuf)  hâlini  almış,  ilerleme  ve  orijinaliteden  kesilerek  sırf  taklitten  ve 
tekrardan ibaret kalmıştır.
288
  
Zihniyet  insan  zihninin  bir  hâli,  bir  tavrıdır.  Bu  hâl  ferdin  veya  sosyal  bir 
gurubun düşüncesini sevk ve idare eder.  
İnsanların  hadiseler  karşısındaki  tutumları  bir  akıl  yürütme  sonucu  olur. 
İnsanların içgüdüye bağlı olan vaziyet alışlarının dışındaki her türlü bilinçli tutumunu, 
gizli veya açık, dolaylı veya dolaysız akıl yürütme veya akıl yürütmeler tayin eder. 
289
 
                                                           
287
 Er, a.g.e., s.59. 
288
 Cavit Sunar, Ana Hatlarıyla İslâm Tasavvufu Tarihi,  Ankara 1978, s.11.  
289
 Necati Öner, Felsefe Yolunda Düşünceler, 1999, Akçağ, s.234. 

---

 
 
135
 
 
Akıl  yürütmeler  tabii  olarak  düşüncenin  tutarlılığı  içinde  seyreder.  Bu  tarz 
düşünceye  mantıki  düşünce  de  denir.  İnsanların  aynı  mantığı  kullandıkları  halde 
herhangi  bir  konu  karşısında  farklı  tutumlar  alışları,  düşünceleri  yöneten 
zihniyetlerinin farklılığından ileri gelir.
290
  
 İnsanoğlunun  yeryüzünde  oluşturduğu  en  büyük  organizasyonun  adı 
medeniyettir.  Farklı  yüz  yıllar  ve  değişik  coğrafyalarda  gerçekleşen  medeniyetlerin 
üzerinde oturduğu üç sütundan bahsedilebilir. Bunlar; a)―İlim, irfan, hikmet‖; b)―Fikir, 
felsefe, yorum‖; c)―Güzel sanatlar‖ ‗dır. Bu sütunların oluşması ve gelişmesi için bir 
dördüncü  unsur  ilave  etmek  gerekirse  o  da  siyasi  irade  ve  otorite  olmalıdır.  Bir 
hareketin  medeniyete  dönüşebilmesi  için  o  hareketin  her  üç  dalda  da  o  yüzyılın 
zirvesini  yakalaması  gerekir.  Bunun  da  objektif  ölçüsü  aynı  yüzyılda  yaşayan  diğer 
toplumların  söz  konusu  üstün  ilim,  fikir  ve  sanat  hareketlerine  hayran  olmaları  ve 
onları taklit etme ihtiyacı duymalarıdır.
291
 
Bütün medeniyetlerin temelinde taklit ve tercüme vardır. Yani bunun adı daha 
önceki  uygarlıkların  yadigârlarını  anlama  ve  kavrama  faaliyetidir.  Çünkü  herkes 
―Ademoğlu‖  kültürünü  kullanmak  ve  ona  katkı  yaparak  hayatını  sürdürmek 
durumundadır. Bütün insanları besleyen bu vadiye ―gelenek vadisi‖ de denilebilir.
292
 
Orta  Doğu  topraklarında  oluşmaya  başlayan  İslâm  medeniyeti  de  aynı  yolu 
takip  etmiştir.  Yunan,  Bizans,  Hint,  İran  gibi  medeniyetlerle  yüz  yüze  gelen 
Müslümanlar  bunları  okuyup  anladıktan  sonra  kendi  ―dünya‖larına  uygun  yeni  bir 
                                                           
290
 Öner, a.y. 
291
 Kara, “Tasavvuf”, İslâm’a Giriş- Evrensel Mesajlar, ss.164-165. 
292
 Kara, a.y. 

---

 
 
136
 
 
senteze gitmişlerdir. Şüphesiz onlar bu sentezi oluştururken iki temel yönlendirici her 
zaman yanlarında oldu: Kur‘an ve Hadis. Çünkü bir Müslüman zihin ve gönül için, dış 
tesirler ne kadar çok ve  güçlü  olursa olsun bu iki  kaynakla uyuşmak, bağdaşmak ve 
kaynaşmak  zorundadır.  Fakat  İslâm  dünyası  sadece  taklit  ve  tercüme  noktasında 
kalsaydı  bugün  ―İslâm  medeniyeti‖  diye  bir  terimle  tanışmak  mümkün  olmayacaktı. 
İslâm  toplumunda  ortaya  konan  ilim  felsefe  ve  sanat  ürünlerinin  asırlar  boyunca 
komşu  medeniyetlerce  taklit  ve  tercüme  edilmesi  konumuzla  ilgilidir.  Bu  tesir  –
kısmen de olsa – devam etmektedir.
293
  
Medeniyetlerin bir kısmı milletlere göre, bir kısmı devletlere  göre bir kısmı 
coğrafi  bölgelere  göre  bir  kısmı  da  o  dinin  adına  göre  isimlendirilmiştir.  Son 
kategoriye  giren  İslâm  medeniyeti  uzun  bir  zaman  diliminde  farklı  kültürlerin 
yaşandığı  topraklarda  bütün  ilmi,  fikri  ve  bedii  faaliyetleri  kucaklayan  bir  anlayışla 
―Ademoğlu  vadisi‖  ne  yeni  renk,  tat  ve  kokular  sunmuştur.  İnsanın  beyninden  ve 
gönlünden  kaynaklanan  bu  armağanlar  sayesinde  insan  kendini  tanımış  ―kendini 
tanıyan Rabbini tanır‖ hikmetinin gereğini yapmıştır.
294
 
İslâm medeniyeti adını alan bu geniş yelpazenin önemli renklerinden biri de 
tasavvuftur. Daha önceki  medeniyetlerin de olmazsa olmaz bir unsuru olan ve  genel 
olarak  mistisizm  diye  isimlendirilen  bu  hareket  daha  çok  insanın  iç  boyutunu,  ruhî, 
derûnî  tarafını  ele  alarak  Allah  kâinat  ve  insan  hakkındaki  değerlendirmeleriyle  söz 
                                                           
293
 Kara,a.g.e., ss.164-165. 
294
 Kara, a.y. 

---