Yenġ-eflatunculuğun tasavvufa etkġlerġ

 
 
121
 
 
meâlimihi‖  kitabında  açıkladığı  görüşüne  benzer  bir  şekilde,  felsefi  yönü  itibarıyla 
tasavvufun Yeni-Eflatunculuktan alındığı sonucuna varmıştır.
255
 
Nicholson bu konuyla ilgili görüşünü şöyle özetlemiştir:  
―Üçüncü  asra  gelince  bu  dönemde  tasavvuf  bir  önceki  dönemden  (Zühd 
döneminden)  tamamen  farklı  yeni  bir  görünüm  kazanmıştır.  Bu  görünüm,  bizzat 
İslâm‘ın içinden çıkan ruhi faktörlerin gelişiminin neticesi olarak açıklanamaz. Ancak, 
gerçek anlamda tasavvufun doğuşunu hazırlayan tarihi şartlara baktığımızda onu Hint 
veya  İran  kaynaklarından  birine  dayandırmamız  da  imkânsız  görünmektedir. 
Tasavvufu  Yunan  düşüncesinin  ve  Doğu  dinlerinin,  daha  açık  bir  ifadeyle,  Yeni-
Eflatunculuğun, Hıristiyanlığın ve Gnostisizmin birleşiminin bir ürünü kabul etmemiz 
gerekir.
256
  
Tasavvufun değişim ve dış unsurlardan etkilenme sürecinde  yukarıda kısaca 
bahsedilen  Zünnun  el-Mısrî‘nin  payı  büyüktür.  Eski  ve  yeni  araştırmacıların  çoğuna 
göre  bu  zat,  İslâm‘da  ―teozofik  tasavvuf‖un  kurucusudur.  Mısır  ve  Suriye,  hicrî 
üçüncü  asrın  ilk  yarısında,  bu  bölgeye  yayılan  Yeni-Eflatuncu  kültürlerin  etkisi 
altındaydı. Zünnun da bu bölgede yaşamış olan bu felsefenin önemli simaları gibi gizli 
ilimler  olan  sihir,  tılsım  ve  kimya  ile  uğraşarak  bunlarla  tasavvufu  mezcetmiş,  onu 
gizli  ilimlerden  biri  olarak  görmüştür.  Batınilik  fikrini  derinleştirip  geliştirerek 
tasavvuf  düşüncesinin  çeşitli  yönlerine  uygulayan  odur.
257
  Nicholson‘a  göre  ―Haller‖ 
                                                           
255
 Nıcholson, a.g.e., s.27. 
256
 Nıcholson, a.g.e., ss.27-28. 
257
 Uysal, a.g.e., s.17. 

---

 
 
122
 
 
ve  ―Makamlar‖dan  ilk  o  söz  etmiştir.
258
  Ma‘ruf‘un  ilk  defa  söz  ettiği  ―Ma‘rifet‖ 
kavramını  sistematik  hale  o  getirmiştir.  İsm-i  Azam‘ı  bildiği  söylenmiştir.
259
  Ebdal, 
Nukaba, Nuceba ve Kaimun gibi adlarla anılan Ricalül gayb kavramından ilk söz eden 
de  odur.  ―Arif  ile  muamele,  Allah  ile  muamele  gibidir.  O  senden  zuhur  edenlere 
katlanır, Allah‘ın ahlâkıyla ahlâklanması sebebiyle, ona halim olarak davranır.‖ Sözü 
ona aittir.
260
 
Muhittin  Uysal  bu  konuda,  Yeni-Eflatunculuk  felsefesinde  ön  plana  çıkan 
―Keşf‖  ve  ―Marifet‖  nazariyeleri  ile,  tasavvufta  marifete  ulaşmak  için  önerilen  ön 
eğitimin  birbirine  çok  benzediğini  belirtmektedir.  Ona  göre,  gerek  tasavvuf  gerekse 
söz  konusu  düşünce  sistemi,  gerçek  marifete  ulaşmanın;  ancak  kalbin  kirlerden 
temizlenmesi, nefsi dünyanın geçici lezzetlerinden soyutlama, huşu derin tefekkür gibi 
bir  dizi  ön  uygulamalardan  sonra  gerçekleşebileceğine  inanırlar.  Bu  benzerlikten  ve 
söz  konusu  felsefi  akımların,  tarih  bakımından  tasavvuftan  önce  oluşu  gerçeğinden 
yola 
çıkarak, 
―Keşf-Marifet‖ 
nazariyesini 
Yeni-Eflatunculuk 
felsefesine 
dayandırmanın,  ilmi  bir  izahı  olmasa  gerektir.  Çünkü  İslâm  nasslarında  ve  düşünce 
sisteminde  kalbini  her  türlü  pislikten  temizlemiş  gönüllerine  Allah‘ın  ilahî  bir  teyit 
olarak  bir  kısım  bilgileri  koyabileceği  ve  bunun  mümkün  olabileceği  kabul 
edilmektedir.  Nitekim  İslâm  tefekküründe  imkân  dâhilinde  görülen  bu  ilahî  teyitler, 
teknik  adlarıyla  ―Kerâmet,  İlham,  Keşf‖  gibi  kavramlarla  ifade  edilmektedir.  Ancak 
                                                           
258
 Nicholson, a.g.e., s.7; Uysal, a.y. 
259
 Uysal, a.y. 
260
 Uysal, a.g.e., s.18. 

---

 
 
123
 
 
bunlara  ulaşma  yolunda  sarf  edilen  çaba  ve  eğitimin  şekli  ve  niteliğinde  tasavvuf, 
diğer kültürlerden etkilenmiş olabilir, ona göre bu yüksek bir ihtimaldir.
261
   
Ancak  1921  yılında  ―Din  ve  Ahlâk  Ansiklopedisi‖  ‗nde    ―Tasavvuf‖ 
başlığıyla  yayınladığı  makalede,  Nicholson‘ın  teorisinde  belirgin  bir  değişim 
görüyoruz.  O  şöyle  diyerek,  tasavvufun  doğuşunu  hazırlayan  faktörler  içerisinde 
İslâmi faktörün yerini açıkça itiraf eder. 
Sözün  özü  şudur:  ―Tasavvuf,  üçüncü  asırda,  etkisi  bir  bütün  olarak  görülen 
değişik  faktörlerin  sonucu  olarak  ortaya  çıkmıştır  ki,  bu  faktörler,  tevhidin  anlamı 
hakkındaki  felsefi  araştırmalar,  Hıristiyan  zühd  ve  tasavvufu,  Gnostisizm  doktrini, 
Yunan, Hint ve İran felsefelerinden ibarettir.‖ 
Nicholson  daha  sonra  tasavvuf  için  tek  bir  kaynak  olduğunu  düşünmenin, 
yanlış  olduğunu  anlamıştır.  O  kendisinin  de  ileri  sürdüğü  Yunan  kaynağı  da  dahil 
olmak üzere tasavvufu tek bir kaynağa dayandırmaya teşebbüs eden bütün nazariyeleri 
reddeder ve şöyle der: 
―Ben bugüne kadar İslâm‘da tasavvufun doğuşu meselesini yanlış bir şekilde 
ele  aldım.  İlk  araştırmacıların  büyük  çoğunluğu,  hayat  ve  kuvvetini  İslâm 
imparatorluğunu  meydana  getiren  pek  çok  ırk  ve  sınıftan  alan  bu  büyük  hareketin 
doğuşunun,  Hint  Vedentası  veya  Yeni-Eflatunculuk  felsefesine  dayandırmakla  ya  da 
hakikatin  tümünü  değil,  bir  yönünü  yansıtan  faraziyeler  va‘z  etmekle 
açıklanabileceğini düşünmüşlerdir‖.
262
           
                                                           
261
 Uysal, a.g.e., s.21. 
262
 Nıcholson, a.y. 

---

 
 
124
 
 
   Montgomery  Watt,  950  yılına  kadar  olan  dönemi,  İslâm  düşüncesinin 
teşekkül devri olarak adlandırmaktadır. İslâm tasavvuf düşüncesi de bu dönem içinde 
neş‘et  edip  tabiî  seyir  içinde  ortaya  çıkan  dini  bir  ilim  ve  disiplin  olarak  kabul 
edilmelidir.
263
 
Arnaldez, her ne kadar İslâm her şeyde ölçülü bir dinî hayatı örgütlüyorsa da, 
Kur‘an‘ı Kerim‘in buyruklarına çok titiz bir şekilde uymayı bir davranış çizgisi olarak 
kabul edip inanalar tasavvufun meydana çıkmasına neden oldular düşüncesindedir. Bu 
tür düşüncelerin karşısında Massingnon ve Arberry gibi oryantalistlerin sözleri dikkat 
çekmektedir. Onlara göre tasavvuf, kaynağında ve gelişmesinde, tekrar tekrar okunup 
üzerinde  derin,  düşünülen  Kur‘an‘ı  Kerim‘den  ileri  gelmiştir.  P.Nwyia  da  aynı 
düşünceyi  paylaşarak  tasavvufun  İslâm‘a  mahsus,  benzersiz  bir  özelliğe  sahip 
olduğunu  söyler.  Bu  fikirleri  doğrulamak  ve  tasavvufa  dıştan  etkilerin  olduğu 
yolundaki iddiaları yalanlamak için Ogan, ileri sürülen etkileri kabul etmeyerek belki 
tasavvuftaki  zühd  ve  uzlet  ile  Budizmin  ve  Hıristiyanlığın  bazı  ilkeleri  arasında 
―gaybet ve ittisal‖  ile gene Budizm ve İskenderiye felsefesi arasında, vahdet-i vücûd 
ile Hint dinlerinin Nirvana‘sı arasında benzerlik olabileceğini, ancak bu halde bile, bu 
benzerliğin  görünüşte  ve  şekli  olduğunu,  fakat  asla  temelde  olmadığını,  arada 
derinliğine çok farklar olduğunu söyler.
264
 
 İslâm âlimleri tarafından, tasavvuf cereyanının menşei olarak, bizzat İslâm‘ın 
kendisi kabul edilmiştir. Bununla beraber, tasavvufun menşei meselesi üzerinde çeşitli 
                                                           
263
  Filiz  Şahin,  Er-Riâye  Li-Hukûkillah,  (Haris  b.Esed  el-Muhasibî),  Tasavvuf 
Klasikleri, İstanbul 2010, s.9.  
264
 Altıntaş, a.g.e.,  s.16. 

---