Yenġ-eflatunculuğun tasavvufa etkġlerġ

 
 
128
 
 
İslâmiyet  bu  beyanların  en  mükemmel  bir  mecmuasıdır.  Bu  vasfıyla  İslâmiyet, 
iddiaların tersine ve kâinat çapında bir hakikat olarak bütün mistik düşüncelerin tashih 
merkezi  ve  ilhâm  kaynağıdır.  Çünkü  İslâm  denince,  ilk  peygamberden  son 
peygambere  kadar  bütün  semavî  dinler  kastedilir.  Bu  evrensellik  değişik  pek  çok 
elemanın  İslâm  bünyesi  içinde  eritilmesini  ve  özel  manada  İslâm‘ın,  daha  önceki 
değişik düşünce form ve dillerini sûfi tefekkürü ifade için kullanılmasını mümkün hale 
getirmektedir.
271
 
Çeşitli  kültürlere  mensup  yeni  mühtediler  girdikleri  yeni  dine,  herhalde 
zihinlerinde şekillenmiş olan önceki değer hükümlerinin etkisi altında baktılar ve onu 
öyle  yorumladılar.  Bunu  kabul  etmemek  insan  tabiatının  inkârıdır.  Mevzuubahis  dış 
tesirlerden  etkilenenlerin  çoğunun  mühtediler  olması  da  böyle  düşünmemize  imkân 
veriyor. Yeni dine giren bir kimse elinden geldiğince bu yeni dinle temessül etmekte, 
fakat elinde olmayarak önceki duygu ve düşüncelerin izlerini de taşımaktadır.
272
  
İşte  Tasavvuf  bu  tarihi  seyri  içerisinde,  hicrî  III.yy.‘dan  itibaren  kendi 
asliyetini  muhafaza  etmekle  beraber,  yavaş  yavaş  yabancı  kültür  ve  inançları  etkisi 
altında kalmaya başlamıştır.
273
 
İslâm  tasavvufunda  özellikle  sonraki  dönemlerde  pek  büyük  tesiri  bulunan 
Yeni-Eflatuncu düşünce İslâm dünyasına Hıristiyanlar vasıtasıyla girmiştir.
274
     
                                                           
271
 Yüce, a.g.e., ss.11-12. 
272
 Yüce, a.g.e., ss.12-13. 
273
  Mehmed  Nazmi  Efendi,  Osmanlılarda  Tasavvufi  Hayat-Halvetlik  Örneği- 
Hediyyetü’l-İhvan (Haz: Osman Türer), İstanbul 2005, İnsan Yayınları, s.25.  

---

 
 
129
 
 
Tasavvufta  en  çok  bahsedilen  menşe‘  ―Yeni-Eflatuncu‖  tesirdir.  Bu  tesir  de 
doğrudan doğruya değil, Mısır ve Güney Suriye‘de ortaya çıkan ―Neo-platonizm‖ ve 
Irakta  ―Harran  Mektebi‖  ve  ―Sabiilik‖  vasıtasıyla  eski  ―Maniheizm‖  itikatlarının 
süzgecinden  geçtikten  sonra  geldiği  biliniyor.  Öyleyse  bu  görüşü  savunanlara  göre, 
Yeni-Eflatunculuğun tasavvuf üzerinde doğrudan doğruya rolü yoktur.
275
  
Zaten  evvelce  de  belirtildiğine  göre,  tasavvufun  Yunan  felsefesiyle  ilgisi 
yoktur. Felsefe mutasavvıflara göre merduttur. İlk mutasavvıfların yaşadığı devirlerde 
İslâm âlemine Yunan Felsefesi henüz girmemiştir.
276
 
Lügatçe-i Felsefe‘nin ifadesine göre tasavvuf, İslâm dininde nefisleriyle fâni 
ve  Allah  Teâlâ  ile  bâki  tabâyiden  kurtulmuş  ve  hakikatların  hakikatına  vasıl  olmuş 
olan zümre-i havâssa mahsus bir mezheptir. El-Müncid adındaki Arap lügati de buna 
yakın bir ifade kullanmaktadır. 
277
 
Özet  olarak,  İslâm  tasavvufu  İslâm‘a  yabancı  Hıristiyanlık  ve  Budistlikten 
alınma  değildir.  Bunun  kaynağı  Kur‘an‘ı  Kerim  ve  hadislerdir.  Bununla  beraber 
tasavvuf diğer dinlerde de vardır.
278
 
 
 
                                                                                                                                                                     
274
 Güngör, a.g.e., s.59. 
275
 
Mahir İz, Tasavvuf, İstanbul, Rahle Yayınevi, ss.87-88.  
276
 
 İz, a.g.e., s.88. 
277
 İz, a.g.e., s.89. 
278
 İz, a.y.  

---

 
 
130
 
 
            C-YENĠ-EFLATUNCU FELSEFENĠN ĠSLÂM TASAVVUFUNA ETKĠSĠ   
Sonuç  olarak;  şimdiye  kadar  aktardıklarımıza  baktığımızda  iki  soru  ile 
karşılaşabiliriz.  Acaba  tasavvuf  ilk  önce  dinî  ve  felsefî  bütün  yabancı  faktörlerden 
bağımsız olarak kendiliğinden ortaya çıkmış olamaz mı? Böyle bir sorunun doğruluğu 
kabul  edilebilir.  Çünkü  beşer  ruhu  bütün  insanlarda  aynidir.(nesneldir).  Öyleyse 
tasavvuf  nefsin  ve  ruhun  bir  terbiyesi  olması  nedeniyle  bütün  insanlar  arasında  ortak 
bir  temel  yapı  oluşturur  ve  onun  için  herhangi  bir  dine  mensup  olan  kimse  ayni 
(nesnel)  yolu  tutmakla  aynı  neticelere  varmak  imkânına  sahiptir.  Çünkü  kullanılan 
tasfiye  ve  terbiye  yolları  ayni  olduğu  gibi  her  tarafın  gözettiği  en  yüksek  gaye  de 
diğerinin  aynidir.  İnsan  ruhu  her  devirde  ve  her  yerde  ayni  olduğuna  göre,  İslâm 
âleminde  beliren  tasavvufun  Hint  ve  Fars  dinlerinde,  Hıristiyanlıkta  ve  Yunan 
felsefesinde muhtelif şekiller alan tasavvufun tıpkısı olmasına hiçbir engel kalmaz.
279
 
Süleyman  Hayri  Bolay‘a  göre,  tasavvuf  nefsin  terbiyesi  ve  ruhun  tezkiyesi, 
kalbin  temizlenerek  ilahî  âlemin  hakikatlarını  aksettiren  bir  ayna  durumuna 
getirilmesi,  bunun  için  birtakım  mücadelelere  zühd  ve  riyazet  hayatına  katlanmak 
olması dolayısıyla çeşitli dinlerde müşterek taraflar olabilir. Fakat bu demek değildir 
ki  İslâmi  tasavvuf  şurdan  veya  buradan  gelmiştir.  Hele  tasavvufu  dini-felsefi  bir 
mezhep  olarak  kabul  etmeyip  de  pratik  bir  zühd  hayatı  yaşamak  ruhun  eriştiği 
yüceliklerde bir takım ilahî hakikatları keşfetmek ve nefse hâkimiyet kurmanın yolları 
şeklinde görülürse; bu tasavvufun tamamen İslâmi olmaması için hiçbir sebep yoktur. 
Ama, aksine, tasavvuf felsefesi bir mezhep, keşfedilen hakikatları ve incelikleri çeşitli 
şekillerde izah etmek, varlık âlemini anlamak ve bu hususta yeni izah tarzları getirmek 
                                                           
279
 Doğrul, a.g.e., s.16. 

---