Yenġ-eflatunculuğun tasavvufa etkġlerġ

 
 
115
 
 
Eflatun  felsefesine  dayanmış,  Aristo  ve  Stoa‘dan  aldığı  fikirleri  de  bu  temel  üzerine 
oturtmuştur. Bu bireşim de ona orijinal bir mahiyet kazandırmıştır.
244
  
               Avrupa‘da  tasavvufla  ilgili  ilk  eser  F.R.D.  Tholuck‘un  ―Sufîsmus  Sive 
Theologia  Persica  Pantheistica‖sıdır.  Çağımızda  konuyla  ilgili  yapılan  ilmî 
araştırmalara  oranla  bu  kitap  ancak  tarihi  bir  değere  sahiptir.  Başlangıçta  Tholuck, 
Mecusîlerin büyük çoğunluğunun Müslümanların fethinden sonra bile Kuzey İran‘da 
Mecusi olarak varlıklarını devam ettirdiklerine, meşhur  sufî şeyhlerinin ekseriyetinin 
Horasan  bölgesinin  kuzeyinde  ortaya  çıktıklarına  ve  bazı  sufîlerin  sözlerinde 
yankılanan  Hint  düşüncelerinin,  İran‘ın  bu  bölgesi  vasıtasıyla  onlar  üzerinde  etkisi 
olduğuna dayanarak, tasavvufun Mecusi kaynaktan geldiği görüşündeydi. Ayrıca o, bu 
görüşünü,  ilk  tasavvuf  fırkalarının  kurucularının  Mecusi  asıllı  veya  en  azından 
Mecusiliği  biliyor  olmaları  olgusuyla  desteklemiştir.  Modern  araştırmalar  bütün  bu 
iddiaların  geçersizliğini,  en  azından  genel  olarak  geçersizliğini  ortaya  koymuştur. 
Hatta  bizzat  Tholuck,  bu  görüşünden  vazgeçmiş  ve  bir  öncekinden  daha  tutarsız  ve 
geçersiz başka bir iddiaya yönelmiştir. Buna göre o,  İslâm zühdünün Arapların uzlet 
hayatına yönelme isteklerinin tabii bir sonucu olduğuna; tasavvuf ve tasavvufa ait aşırı 
görüşlerin, Peygamberin öğreti ve sîretine dayandırılabileceğine inanmıştır. 
245
 
XIX. asrın ikinci yarısında, Mısır, Hint ve başka yerlerde kitapların neşri ve 
özellikle  Bulak  matbaasında  eserlerin  yayınlanması  hareketi  başlayınca,  sadece 
tasavvufta değil, İslâmi araştırmaların bütün dallarında ilmi çalışmaların akışı değişti. 
1868  yılında  Alfred  Von  Kremer,  ―Geschichte  der  herrschunden  Ideen  des  Islam‖  
                                                           
244
 Sunar, a.g.e., ss.170-171 
245
 Nıcholson, a.g.e., ss.15-16 

---

 
 
116
 
 
isimli  kitabını  neşretti.  Bu  kitap  tasavvufun  doğuşu  ve  önemli  meselelerin  gelişim 
tarihini  ele  alan  ilk  düzenli  ilmi  araştırmadır.  İlk  bölümlerde,  Hıristiyan  zahidlerinin 
İslâm  zühdünün  doğuşuna  etkisi  üzerinde  durulmuştur.  Ayrıca  Kremer,  İslâm 
zühdünün başlangıçta Allah‘dan ve ahiret azabından korku; Müslümanların dünyadan 
ve  tahmin  etmedikleri  yönlerden  kendilerine  gelen  dünyevi  nimetlerden  kaçmaya 
yönelik istekleri esası üzerine kurulduğunu zikretmiştir.
246
 
Daha  sonra  İlahi  aşk  düşüncesi,  Rabiatü‘l-Adeviyye  gibi  bazı  Müslüman 
zâhid  kadınlar  vasıtasıyla  zühde  girmiştir.  Von  Kremer‘e  göre  tasavvufta  iki  farklı 
unsur vardır: Birincisi; Hıristiyan ruhbanlığına; İkincisi; Hint budizmine aittir. 
Hint  etkisi,  Haris  Muhasibî,  Zunnûn  el-Mısrî,  Bâyezid  el-Bestâmî  ve 
Cüneyd‘de  açıktır. Von  Kremer, tasavvuftaki  vahdet-i  vücûd düşüncesinin doğuşunu 
Hint  unsuruna  dayandırmaktadır.  Vahdet-i  vücûd,  Von  Kremer‘e  göre  üçüncü  asrın 
sonlarında Hüseyin b. Mansûr el-Hallac‘ın etkisi altında açık bir şekilde ortaya çıkmış 
bir düşüncedir. Aynı şekilde o tasavvufta ilk asırdaki zühdün yerini aldığını söylediği 
―muhasebe‖ ve ―murakabe‖ düşüncesini de Hint etkisine dayandırır. Modern çağdaki 
yazarların  çoğunluğunun  görüşüne  göre  ise,  vahdet-i  vücûd  doktrini  açık  olarak 
Hallac‘dan epey sonraki asırlarda İbnü‘l-Arabî döneminde zuhur etmiş ve tasavvuftaki 
yerini  almıştır.  Onlara  göre  Hallac  ve  benzeri  üçüncü  asır  sufîleri  hiçbir  şekilde 
vahdet-i vücûd doktrine mensup olmamışlardır.
247
 
                                                           
246
 Nıcholson, a.g.e., s.16. 
247
  Nıcholson,  a.g.e.,  s.17;  Massignon,  “Tasavvuf”,  s.29;  İsmail  Fenni  Ertuğrul, 
Vahdet-i  Vücûd  ve  İbn  Arabî,  (Haz.  Mustafa  Kara),  İnsanYayınları,  İstanbul  1991, 
s.253. 

---

 
 
117
 
 
Von  Kremer  kitabının  kısa  bölümlerinde  tasavvuf  ile  ehli  sünneti  uzlaştıran 
Gazalî,  işrâkî  hikmet  doktrinin  Yeni-Eflatunculuk  ile  Zerdüştlüğün  bir  imtizacı 
olduğunu  söylediği  Sühreverdî  el-Maktûl  ve  Muhyiddin  İbnü‘l-Arabî  gibi  bazı  sufî 
şahsiyetleri tanıtmaktadır.  
Bu  asırda  tasavvufun  doğuşu  meselesini  inceleyenlerden  birisi  de,  meşhur 
Hollandalı müsteşrik R.Dozy‘dir ki, o, bu konuyu ―Essai Sur I’historie de I’Islamisme 
(Paris, 1879) adlı kitabında incelemiştir. Dozy söz konusu eserinde şöyle demektedir: 
Bizzat sufîler mezheplerini sadece Ali ve Hz. Muhammed‘e(s.a.v) değil, Hz. İbrahim 
gibi önceki peygamberlere dayandırırlar. Ona göre tasavvufun İran‘dan gelmiş olması 
gerçeğe  en  yakın  görüştür.  Çünkü  tasavvuf  Hz.  Muhammed‘in  (s.a.v) 
peygamberliğinden önce İran‘da vardı ve bu bölgelere de Hint‘ten gelmişti. Her şeyin 
Allah‘tan geldiği ve yine O‘na döneceği düşüncesi, âlemin bizzat varlığı olmadığı ve 
gerçek varlığın Allah olduğu görüşü uzun yıllardır İran‘da geçerliydi. İslâm tasavvufu 
bu  tarz  ifadelerden  feyz  almıştır.  Fakat  Dozy‘nin  mülahazası,  vahdet-i  vücûd 
mensupları için doğru olsa da, genel olarak İslâm tasavvufu için doğru değildir.
248
 
XIX.  asrın  sonları  ile  XX.  Asrın  başları,  araştırmalarının  konusu  tasavvuf 
olan  yeni  bir  nesle  şahit  oldu.  Söz  konusu  araştırmacılar,  tasavvuf  çalışmalarında 
büyük adımlar atmışlar ve gelecek nesillerin fikirlerini bina edebileceği temel esaslar 
ortaya koymuşlardır. Goldziher,  Edward G.Browne, Max Horten, Richard Hartmann, 
Macdonald,  Carra  de  Vaux,  Morgoliouth,  Asin  Palacios  gbi  mutahassıs  olmadıkları 
halde  tasavvufu  birçok  İslâmi  araştırmalarının  çerçevesinin  içine  sokan  büyük 
                                                           
248
 Nıcholson, a.g.e., s.17. 

---