Yenġ-eflatunculuğun tasavvufa etkġlerġ

 
 
118
 
 
müsteşrikleri zikretmekle birlikte, gerçekten de bu neslin en meşhur iki şahsının, Louis 
Massignon ve Reynold A. Nicholson olduğunu söyleyebiliriz. 
249
 
Özellikle  Godziher  ve  Browne‘un  tasavvuf  araştırmalarında  tasavvuf  ve 
tarihinin meselelerini inceleyen herkesin itiraf edeceği büyük bir yeri vardır. Goldziher 
bize,  içindeki  düşünce  zenginliği  ve  doğru  bakış  açısı  sebebiyle  hâlâ  tasavvuf 
araştırmacılarına  ışık  tutan  iki  makale  bırakmıştır.  Bu  makalelerden  birincisinin 
başlığı;    ―Materialien  zur  Entuicke-lungsgeschichchte  des  Sufîsmus‖,      ikincisinin 
başlığı ise; ―Asketismus und Sufîsmus‖dur. İkinci makale ―Vorlesungen uber den Islam 
(ikinci  baskı,  1925)‖  adlı  kitabının  bir  bölümüdür.  Goldziher‘in  İbn  Haldun‘un 
görüşünden etkilenmek suretiyle  İslâm tasavvufundaki iki akımı belirgin  bir biçimde 
bir birinden ayırması, söz konusu iki bahisteki en dikkat çeken husustur.
250
  
Bu  akımlardan  birincisi  zühddür.  Ona  göre  zühd,  büyük  oranda  Hıristiyan 
ruhbanlığından etkilenmiş olsa da, İslâm‘ın ruhuna ve ehli sünnet mezhebine bağlıdır.  
İkincisi  gerçek  anlamıyla tasavvuf ve tasavvufla ilgili  ma‘rifet,  hal,  vecd ve 
zevk  hakkındaki  görüşlerdir.  Bu  tür  tasavvuf,  bir  yandan  Yeni-Eflatunculuktan,  öte 
yandan Hint budizminden etkilenmiştir. Goldziher‘den sonra tasavvuf  hakkında yazı 
yazan  hemen  herkes  bu  ayrımı  dikkate  almış  ve  onun  bu  alandaki  değerini  itiraf 
etmiştir.  
Browne ise özellikle ― A Year among the Persians‖ isimli eseriyle tasavvufun 
İran şiiri üzerinde bıraktığı etkiyi ortaya koyma noktasında itimat ettiğimiz en büyük 
                                                           
249
 Nıcholson, a.g.e., s.18. 
250
 Nıcholson, a.y. 

---

 
 
119
 
 
kaynaktır. Öte yandan ölümsüz eseri ―Literary History of Persia‖ ise hem edebî hem 
ruhî  alanda  İslâm  akılcılığının  en  mükemmel  tarihidir.  Fırkaların  özellikle  sufîliğin 
doğuşu  mezheplerin  gelişimi  dini  hareketlerin  ortaya  çıkmasını  ve  gizli  kalmasını 
hazırlayan amiller ile ilgili hususlarda Browne‘un parlak bir bakış açısı vardır.
251
 
Richard  Hartmann  ve  Max  Horten‘in  ise  tek  bir  bakış  açıları  vardır:  o  da 
tasavvufun  esaslarını  Hint  düşüncesinden  aldığıdır.  Horten  başka  hiçbir  yazarın 
çalışmadığı  kadar  bu  nazariyenin  ispatına  çaba  göstermiştir.  O  1927-1928  yıllarında 
iki makale yazdı; bu makalelerden birincisinde, Hallac‘ın, Bestâmî‘nin ve Cüneyd‘in 
tasavvuf  anlayışlarını  tahlil  ettikten  sonra  üçüncü  asırda  İslâm  tasavvufunun  Hint 
düşüncelerinden  beslendiğini  ve  Hint  etkisinin  Hallac‘da  çok  açık  bir  şekilde  ortaya 
çıktığını  ispatlamaya  çalıştı.  İkinci  makalesinde;  ise  İranlı  sufîlerin  kullandıkları 
ıstılahları  filolojik  olarak  araştırmak  suretiyle  bu  nazariyeyi  desteklemiş  ve  İslâm 
tasavvufunun tamamen Hint Vedenta doktrinin aynısı olduğu sonucuna varmıştır. 
252
 
Hartmann  ise  Horten‘in  yaptığı  gibi  sufîlerin  ıstılahlarını  değil,  bizzat 
sufîlerin  ülkelerinde  yaygın  olan  eski  kültür  merkezlerini  araştırmak  suretiyle  aynı 
iddiayı  ispatlama  cihetine  gitti.  1916  senesinde  ―Der  İslâm‖  dergisinde  tasavvufun 
kaynağı  meselesiyle  ilgili  önemli  bir  makale  yayınlandı.  Araştırmasının  özeti  şuydu: 
İslâm  tasavvufu  bir  yandan  misra  ve  mani  yoluyla  Hint  felsefesinden,  öte  yandan 
Yahudi  Kabbalasından,    Hıristiyan  ruhbanlığından,  Gnostisizmden  ve  Yeni-
Eflatunculuktan  alınmıştır.  Ona  göre  bütün  bu  unsurları  toplayan  ve  tasavvuf 
                                                           
251
 Nıcholson, a.g.e., ss.18-19; Massingnon,  “Tasavvuf”, s.30. 
252
 Nıcholson, a.g.e., s.19; Massingnon,  a.y. 

---

 
 
120
 
 
içerisinde birleştiren kişi, Ebu‘l-Kasım Cüneyd el-Bağdadî‘dir (ö.297) ve bu sebepten 
araştırmacıların dikkati ona yönelmelidir. 
253
 
Massignon İslâm‘da tasavvufun doğuşunu hazırlayan faktörlere işaret ederek 
sufîlerin ıstılahlarını incelemek ve bu ıstılahların ilk kaynaklarla ilişkisini kurmaktan 
ibaret  olan  ilmi  bir  metoda  yönelmiştir.  Zira  bu  faktörlerin  tasavvufun  oluşum  ve 
gelişmesinde  etkisi  vardır.  Massignon  bu  konuda  1922  senesinde  ―Essai  sur  les 
origines  du  lexique  dela  mystique  musulmane‖  adlı  eserini  yazmış  ve  araştırmasında 
tasavvuf  ıstılahlarının  şu  dört  kaynağa  dayandığı  sonucuna  varmıştır:  Birincisi; 
Kur‘an‘dır  ve  en  önemlisidir.  İkincisi;  Hadis,  Fıkıh,  Nahiv  ve  benzeri  gibi  İslâmi 
ilimler.  Üçüncüsü;  İlk  kelamcıların  ıstılahları.  Dördüncüsü;  Doğuda  miladi  ilk  altı 
asırda Yunanca, Farsça, ve diğer dillerden oluşan ve bilim ve felsefe dili haline gelen 
bilimsel  dil.  Massignon  sonuçta  tasavvufun  bizzat  İslâm‘ın  özünden  doğduğu 
görüşüne meyletmiştir.
254
 
Nicholson tasavvufun doğuşunu; etkisini üçüncü asrın başında gösteren İslâm 
dışı  faktörlere  bağlamıştır.  Ona  göre,  bu  faktörlerin  en  önemlisi  ve  en  belirgini, 
Zunnûn  el-Mısrî  ve  Ma‘ruf  el-Kerhî  zamanında  Mısır  ve  Şam‘da  yaygın  olan  son 
dönem Yeni-Eflatunculuğudur. Bu nedenle makalesinde araştırması için odak noktası 
olarak  Zunnûn‘u  kabul  etmiştir.  Zunnûn‘un,  kendi  döneminde  yaygın  olan  Yunan 
hikmeti hakkında bilgi sahibi olduğunu ispatlamak üzere, onun hayatı ve yaşayışından 
birçok  tarihi  delil  getirmiş,  son  dönem  Yunan  kültür  hareketini  ve  bu  kültürün 
Müslümanlara  giriş  yollarını  incelemiştir.  A.  Merx‘in  ―Tarihu’l-âm  li’t-tasavvuf  ve 
                                                           
253
 Nıcholson, a.y. 
254
 Nıcholson, a.g.e., ss.21-22. 

---