Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

ədəbiyyat  adına  Orxan-Yensey  abidələrindən  və Kaəqarlı  Mah-
mu
dun “ Divan-i lüəət-i it Türk”ündən söz açılır. Demək olar ki, 
kitabın  səksən  faizi  folklordan  bəhs  edib.  Əlavə  (mətnlər)  böl-
məsində isə “ Kitab-i  Dədə Qorqud”un  ön  sözündən  və boyla-
rından parçalar verib. Araədırıcının o dövrdə yazdıqları uzun illər 
Azərbaycan qordudəünaslıəının təməl fikirləri olub. 
O, “ Kitab-i Dədə Qorqud”un dəyərini bildiyinə görə onunla 
baəlı  araədırmalar  aparmaq,  məqalələr yazmaqla kifayətlənmə-
miə, elmi ictimaiyyətin diqqətini mövzuya yönəltmək üçün 1927-
ci ild
ən  baəlayaraq  Bakı  Darülfünunda,  Bakı  Pedaqoji  Texniku-
munda, Bakı Maarif Evi ədəbiyyat Dərnəyində məruzələr etmiə, 
əsərini nəər  edilməsi, universitetlərdə tədri  olunması  üçün  Ru-
hulla Axundovla vermiədir.  
Bu q
ənaətdəyik ki,  əmin Abid “ Kitab-i Dədə Qorqud”un 
Drezden nüsx
əsinin Azərbaycanda ilk araədırıcısı olmaqla yanaəı, 
h
əm də kitabı  ilk  dəfə Azərbaycana gətirən və onu nəərə hazır-
layan  olmuədur.  "Azərbaycan türklərinin  ədəbiyyatı  tarixi"ndə 
"D
ədə Qorqud"  boylarından  bir  neçəsinin məzmunun verilməsi 
d
ə bunu deməyə əsas verir.  Lakin  ə.Abid  "Kitab-i Dədə Qor-
qud"u n
əərə hazırlasa  da,  repressiya  olunduəundan  onun  nəərini 
görm
əmiədir. 
əmin  Abidin  "Türk  xalqları  ədəbiyyatında  mani  növü  və 
Az
ərbaycan bayatılarının xüsusiyyətləri" (Abid Əmin, 1930: sayı 
4-5) 
adlı  araədırmasını  heca  vəzninin tarixinin öyrənilməsinin 
davamı  hesab  etmək olar. "Azərbaycan Tədqiq və Tətəbbö Cə-
miyy
ətinin nəərə hazırladıəı  "Bayatılar"  kitabına  "ən  söz"  kimi 
n
əzərdə  tutulmuə  bu  araədırmada  ə.Abid  yalnız  Azərbaycan 
bayatıları ilə kifayətlənmir, janrın inkiəaf yolunu izləyir, Turfan, 
Altay, əzbək, Miəar, Kazan, Krım, Anadolu, Qaqauz, Daəıstan, 
əraq türkləri arasında geniə yayılmıə heca vəznindəki 7 hecalı, 4 
misralı  beə min  dördlüyü  qarəılaədırır,  maraqlı  elmi  nəticələr 
ortaya  qoyur.  əncə bu mövzuda yazan Hammerin,  əqnat  Kuno-
əun, V.V.Radlovun, M.F.Köprlüzadənin, Haəım Nahidin, Sədad-
din Nizh
ət və Məhəmməd Fəridin,  ə.Züfərin və Q.Yunusun, 
M.A.Abbaszad
ənin, Firidun Köçərlinin, Y.Vəzirovun (əəmənzə-
14 
 

---

minli), Salman Mümtazın, əsmayıl Hikmətin fikirlərinə öz müna-
sib
ətin bildirir. Həmin illərdə folklorəünaslıəımızda belə geniə və 
elmi araədırmaya az-az rast gəlinir. Adları çəkilən araədırıcıların 
əsərlərinin sadalanması və qaynaqların göstərilməsi o dövr üçün 
folklorəünaslarımızı istiqamətləndirmək mahiyyəti daəıyırdı. 
1928-
ci ilin oktyabrında bitirdiyi araədırmada ə.Abid əsasən 
m
ətn üzərində iələyib. Yəni özü ciddi toplama iəi ilə məəəul ol-
mayıb.  Yalnız  hərdən tələbələrindən və tanıəlarından  topladıəı 
ba
yatılardan  da  istifadə edib.  Məqaləni  aəaəıdakı  bölmələr  üzrə 
ar
aədırıb: 
I. M
ədxəl  
II. Bayatımı, manimi? 
III. Baəqa türk və tatar xalqlarının maniləri içində bayatının 
xüsusiyy
ətləri 
IV. Bayatıların baəqa nəzm əəkillərilə müqayisəsi 
V. Bayatılarla əlaqədar olan xalq ənənələri 
VI. Bayatılarda qadın yaradıcılıəı 
ə.Abid yalnız bayatı, mani sözlərinin mənəəyini, janrın tex-
nikasını öyrənməklə kifayətlənmir, tarixi keçmiəimizə baə vurur, 
Orxan abid
ələrindəki  7  hecalı  nəzm  parçalarının  bayatılarımızın 
inkiəafında  roluna  nəzər  salır.  O,  "Divan-i  luəət-it-türk"ü, "Qu-
dadqu biligi" v
ə b. qaynaqları gözdən keçirərək yazır: "Qudadqu 
bilig" sahibi m
əsnəvi tərzində yazdıəı  əsərində "bu sözü dinlə, 
manidir", 
– dedikdən sonra maniyi məsnəvi əəkilində deyil, qitə 
əəkilində yazır, sonra təkrar məsnəviyə baəlayır. Demək olar ki, 
"Qudadqu 
bilig"  zamanında  türklər  arasında  mani  adında  nəzm 
əəkli  olmuədu  və bu manilər də yalnız  tək qitə halında  tənzim 
edilmiədir" (Abid Əmin, 1930:16, sayı 4-5). Bu kimi qaynaqlara 
dayanan araədırıcı türklərin yaəadıqları mühtəlif bölgələrdə dörd-
lükl
ərə ayrı-ayrı  adlar  verilməsini belə izah edir: "Bizim əldə 
etdiyimiz n
əticəyə görə bayatı təbiri kimi öləng, çır, türkü, əəülə 
adları  da  mənaca  əərqi demək  olduəundan  bunlar  da  digər türk 
xalqlarında  maninin  bəstəsinə  verilmiə  ad  kimi  sayılmalıdır" 
(Abid Əmin, 1930:13, sayı 4-5).. 
15 
 

---

ə.Abid bir çox mülahizələrində nüfuzlu elm xadimlərinin 
fikirl
ərinə əsaslanır, onların xidmətlərini yüksək qiymətləndirərək 
yazır:  "Hər  halda  mani  növünün  Orta  Asiya  xalqları  arasında 
Altaya q
ədər  geniə bir  sahədə "Divan-i  luəat-it-türk"ün  yazılıə 
tarixind
ən çox əvvəl yaəadıəı haqqında Kovalski kimi bizdən çox 
daha s
əlahiyyətdar bir mütətəbbinin  fikri  ayrıca  diqqət ediləcək 
bir nükt
ədir"(Abid Əmin, 1930:15, sayı 4-5). 
T
uyuəun bir janr kimi formalaəmasında rübainin təsir fikrilə 
razılaəmayan ə.Abidə görə tuyuə janrının formalaəmasına mani-
bayatı  təsir  etmiədir.  Odur  ki,  "Divan-i  luəat-it-türk"dəki yeddi 
hecalı  mənzumələrin  bayatılarımızla  fərqli cəhətlərinin  olmasını 
t
əbii sayır və oradakı qoəma mənasında iələdilən qoəuq sözünün 
bu gün bizi
m baəa düədüyümüz heca vəzinli bir əeir əəkli deyil, 
ümumiyy
ətlə əeir, qəsidə, rəcəz mənasında iələdildiyini göstərir. 
Qaynaqlardan  aldıəı  nümunələri  yalnız  formalarına,  heca-
sının sayına görə deyil, daxili qurluəuna görə də qarəılaədırır. Bu 
q
ənaətə gəlir ki, Xoca əhməd Yəsəvinin "Divan-i hikmət"indəki 
yeddi  hecalı  əeirlərdə misralar 3-4  durəusu  ilə verildiyinə görə 
"Divan-
i luəat-it-türk"dəki əeir parçalarına daha yaxındır. 
əeirin daxili qurluəuna da çox önəm verən ə.Abid folklor-
əünaslıəımızda ilk dəfə olaraq bu məsələni qoyurdu. Onun araə-
dırmasının  ən  geniə və həcimcə böyük bölməsi də məhz buna 
h
əsr edilib. Bayatı və manilərdə misraların 6 və 7 hecalı olmasını 
el
əcə də qafiyə, rədif, cinas və ahəng məsələsini diqqətlə öyrənib. 
T.Kovalskinin manil
əri vəzn və ahəngə görə üç qrupa ayırması ilə 
razılaəmayıb. 
Bir-biril
ə qafiyələnən misralardakı durəuların bölgüsünə 14, 
s
ərbəst misra adlanan, yəni qafiyələnməyən  üçüncü  misranın 
durəularının  bölgüsünə 24 nümunə verib.  Misralarda  durəuların 
çoxluəunu poetik qüdrət, musiqililik kimi qiymətləndirib, Azərb-
aycan bayatılarının daha zənginliyi qənaətinə gəlib.  
əmrünü ümumtürk ədəbiyyatının araədırılmasına həsr etmiə 
ə.Abidin  müəllimi M.F.Köprülüzadə  ilə  mübahisəyə  girməsi 
"Az
ərbaycan  bayatılarında  9  növ  cinasa  rast  gəlinirsə, türk ma-
nil
ərində çinas  çox  azdır  yazması”  məhəlliçilik təsiri  baəıəlayır. 
16 
 

---