Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

lum olsa da, f
əqət mündəricatı istər mövzu, istər yazı üslubu eti-
baril
ə olsun tamamən vəznli nəsr dövrünün xarakterini göstərir”. 
M
əqalədə diqqət çəkən bir qeyd var: "Azərbaycanlıların feo-
dalizm dövründ
ən əvvəl malik olduqları xalq ədəbiyyatı naminə 
tapa bildiyimiz 
ən əski əsər "Oəuznamə"dir. "Oəuznamə" indiki 
v
əziyyətinə görə Azərbaycan  ədəbiyyatının  ilk  əsəri deməkdir". 
Bu fikri üz
ərinə iəarə qoyan müəllif həmin səhifənin altında ya-
zır: "Son günlər çapdan çıxan "ədəbiyyatdan iə kitabı" adlı dərs 
kitabında  mənim ilk dəfə olaraq irəli sürdüyüm bu fikri eynilə 
kopya  edilmiə və məndən  alındıəına  aid  heç  bir  iəarə qoyulma-
mıədır.  Halbuki  bu  fikri  27-ci ildə Bakı  Darülfünunda  verdiyim 
m
əruzədə irəli sürdüyüm kimi, yenə də eyni sənədə Bakı  Pe-
daqoji Texnikumunda v
ə 28-ci sənənin baəlanəıcında Bakı Maa-
rif Evi ədəbiyyat Dərnəyində "Azərbaycan ədəbiyyatının baəlan-
əıcı"  mövzusunda  verdiyim  məruzədə təkrarlamıədım.  Bundan 
baəqa  1927-ci ildə  Ruhulla  Axundov  yoldaəa  təslim etdiyim 
"Az
ərbaycan türklərinin  ədəbiyyatı  tarixi"  adlı  əsərimdə uzun-
uzadı izah edilmiədir". 
(Abid Əmin, 1929:30 sayı 5(29).
 
H
ənəfi  Zeynallı,  Abdulla  əaiq  və Atababa  Musaxanlının 
1928-ci ild
ə nəər  etdirdiyi  “ ədəbiyyatdan  iə kitabi”nda  “ Kitab-i 
D
ədə Qorqud”dan  bəhs edilməsi onu göstərir  ki,  dastanı  öyrən-
m
əyə Azərbaycan araədırıcılarının maraəı varmıə. A. Musaxanlı 
yazır: “ Hekayədə (“ Kitab-i Dədə Qorqud nəzərdə tutulur” – B.ə., 
ə.  ə.)  təsvir edilən məhəllə əərqi Anadolunu və Azərbaycanın 
c
ənub-qərb mənzərə  və  məhəllələrini  xatırlatmaqdadır.  əski 
Oəuzların timsalı olan bu əsər lisan əivəsi etibarilə azəricəyə pək 
yaxındır.  Tarixi  və ədəbi qiyməti qayət böyük olan bu əsərin 
lisani xüsusiyy
əti çox az tədqiq  edilmiə,  leksikona  (lüəətə) və 
t
ərkibə (cümlə quruluəuna)  aid  lisani  nöqtələri nəzərə alınarsa, 
bunun az
əricə olması  ehtimalı  artmıə olur.  “ Kitab-i Dədə Qor-
qud”  lisan  və mündəricəsi ilə ilk azəri  əsəridir demək  caizdir”
 
(Zeynalli 
H., Şaiq A., Musaxanli A., 1928)
.  
Atababa  Musaxanlının  iki  səhifəlik  “ Qərb türkcəsi və “ Ki-
tab-i D
ədə Qorqud”  məqaləsini diqqətlə nəzərdən keçirdikdə bu 
g
ənaətə gəldik  ki,  dastanla  yaxından  tanıə olan  hər bir azərbay-
11 
 

---

canlı  belə fikri söyləyə bilər. Qeyddən  açıq-aydın  görünür  ki, 
ə.Abid  Azərbaycanda  “ Kitab-i Dədə Qorqud”un  ilk  araədırıcısı 
olduəunun xatırladılmasını istəyir. 
əmin  Abidin  qeydi  sual  doəurur:  nədən  kitabı  Ruhulla 
Axundova vermiədir?  
Buna 
aydınlıq gətirməyə ehtiyac var; məlumdur ki, Ruhulla 
Axundov 1927-
ci ilin yanvarında Azərbaycan Dövlət Nəəriyyatı-
na direktor t
əyin edilmiədi. O, həmin vaxt "Maarif və mədəniy-
y
ət" jurnalına da redaktorluq edirdi. əç ay sonra isə, yəni 1927-ci 
ilin  martın  27-də isə onu  Azərbaycan  Xalq  Maarif  Komissarı 
t
əyin edirlər. Ruhulla Axundov nəəriyyat  direktoru  olanda  da, 
nazir  iələyəndə  də  “ Azərbaycan türklərinin  ədəbiyyat  tarixi” 
kitabını çap etdirmək imkanı vardı. Bizə görə əmin Abid əsərini 
Ruhulla Axundova nazir v
əzifəsinə təyin edildikdən sonra verib. 
əli əahbazov da “ Yeni fikir” qəzetindəki məqaləsində əmin Abi-
din  “ Azərbaycan türklərinin  ədəbiyyatı  tarixi”  əsərini  nazirliyə 
ver
əcəyini və “ təqdir medaliyası alacaəını” yazırdı. “ Azərbaycan 
türkl
ərinin  ədəbiyyatı  tarixi”  əsərini  Ruhulla  Axundovla  baəlı 
arxivl
ərdə tapa bilmədik.  
ADMəə arxivinin 170-ci fondundakı (əmin Abidin əsərləri 
v
ə onunla baəlı sənədlərin çoxu bu fanddadır-ə.ə.) "Azərbaycan 
türkl
ərinin  ədəbiyyatı  tarixi"ni  diqqətlə incələdikdə bu qənaətə 
g
əldik ki, Ruhulla Axundova verilən həmin əsərin surətidir.  
A-
5 formatlı kaəıza, qara mürəkkəblə və səliqəli xəttlə ya-
zılmıə "Azərbaycan türklərinin  ədəbiyyatı  tarixi"  316 səhifədir. 
Oradakı “ Birinci
 söz
”ün sonunda “ əstanbul 1922–Bakı 1927. əmin 
Abid”  yazılıb.  əlyazmanın  böyük  bir  qismi  “ Kitab-i Dədə Qor-
qud”dan bəhs edir.  
Adətən çoxcildlik əsərlərin ön sözündə kitabın neçə cilddən 
olacaəından,  tərtib  prinsiplərindən  söz  açılır.  Nədənsə,  əmin 
Abid bu ənənəyə sadiq qalmayıb.  Bir az da ideoloji yöndə olan 
“ Birinci  söz”də ədəbiyyat  tariximizə dair  materialların  az  oldu-
əundan,  bu  yöndə geniə araədırmalar  aparılmadıəından  gileylə-
nib. Azərbaycan türkcəsində danıəanların geniə bir əraziyə yayıl-
dıqlarından onların  yaratdıqları  ədəbi  məhsulların  toplanmasının 
12 
 

---

çətinliyindən  söz  açan  araədırıcı  səmimi  etiraf  edir  ki,  "Azər-
baycan  türklərinin  ədəbiyyatı  tarixi"  əsərini  yazarkən  əldə edə 
bildiyi mətnlərə və qaynaqlara dayanıb.  
"Azərbaycan  türklərinin  ədəbiyyatı  tarixi"  əsərini  əmin 
Abid aəaəıdakı baəlıq və yarımbaəlıqlara ayırıb: 1.Fehrist (1.Bi-
rinci söz, 2.Baəlanəıc: Azərbaycan – azəri-oəuz təbirləri haqqın-
da ümumi bir tədqiq, 3.Rusiya, Avropa, Türkiyə və Azərbaycan 
mətbuatında  ədəbiyyatımıza  aid  yapılan  tədqiqatlar  haqqında 
təhlili  biblioqrafiya),  2.Mədxəl  (1.  Azərbaycan  və Qafqaz  türk-
lərinin  mənəələrinə qısa  bir  baxıə:  (  a)  əski  oəuz  türklərinin 
yaəadıəı yerlər, b) əqtisadi həyat, c) “ Totem”çilik, d) hakim olan 
dinlər),  2.  əski  oəuzlarda  ədəbi  həyat  (  e)  Aəız  ədəbiyyatı,  ə) 
Yazılı  ədəbiyyat,  f)  Vəznli  nəsr  və  heca  vəzni,  g)  əlk  heca 
vəznləri,  ə)  Xalq  əairləri),  3.  Birinci  parça  (Əşirət  dövrü) 
(
1.Qafqaz  və Azərbaycanda  ədəbi  həyatın  baəlanəıcı,  2.Yabançı 
ədəbiyyatların  təsiri,  3.Xalq  ədəbiyyatının  əski  dövrləri,  4.əadır 
ədəbiyyatı:  əəirət  aristokrasisinin  vücuda  gətirdiyi  ədəbiyyat,  a) 
“ Oəuznamə”: mövzusu və mahiyyəti, b) “ Oəuz xan” mənqəbəsi, 
c)  “ Həzrət  əl-risalət  min  kəlamət  Oəuznamə əl-məəhur  atalar 
sözü”, ç) Miladi XII əsrdə “ Koroəlu” mənqəbəsi), 4.İkinci parça 
(
əəirət  dövrü  ilə  dərəbəylik  dövrü  arasındakı  keçid  zamanı) 
1.Azərbaycan  və Qafqazın  ərəblər  tərəfindən  istilası,  2.  “ Quran 
ədəbiyyatı”nın  ədəbiyyatımıza  təsirə  baəlaması,  3.əslamlaəmıə 
“ Oəuznamə”, 4.“ Kitab-i Dədə Qorqud əla lisan taifeyi-Oəuzan”, 
a)  Drezdendəki  mətn  və onun  ətrafında  yapılan  tədqiqlərin  ma-
hiyyəti,  b)  “ Qorqud”un  əəxsiyyəti  və Mavərayi-Xəzər  türkləri, 
Baəqırd-Oəuz  türkləri  və  Anadolu  –  Azərbaycan  türklərinin 
arasındakı  mövqe  və nüfuzu,  c)  Qorqud  mənqəbələrinin  bəhs 
etdiyi yerlər bizim indiki məmləkətlərimizlə ləhcəmizin yayıldıəı 
sahələrdən ibarət olduəuna aid tədqiqlər, ç) Qorqudun əsəri haq-
qında ümumi təhlil: mündəricatı, dilcə mahiyyəti, bədii qiyməti, 
qeyri-
islami hüviyyəti, Nəticə və Əlavə (mətnlər). 
Baəlıq və yarımbaəlıqlarını gözdən keçirdikdə əmin Abidin 
folklora nə qədər önəm verdiyi açıq aydın görünür. Kitab “ Azər-
baycan  türklərinin  ədəbiyyatı  tarixi”  adlansa  da,  orada  yazılı 
13 
 

---