Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

Buradan aydın olur ki, qədim türk dastanları az-çox ahəngli 
bir  əəkildə olmuə,  bu  ahəngi yaradan isə cümlə baəında  və so-
nunda nidanın əlavəsi, cümlələrin sonlarına vurəuların salınması, 
cüml
ə və ifadələrin təkrarı  və sairdir. Zaman keçdikcə bunlar 
cilalanaraq heca v
əznini  formalaədırmıədır.  Araədırıcı  daha  qə-
dim  qaynaqları  önə çəkərək Orxan-Yenisey abidələrində də 7 
hecalı əeir əəklinin olduəunu söyləyir və nümunələr verir. əmin 
Abid yazır ki, heca vəzni formalaəarkən öncə qısa ahənglər yara-
dan v
əznlər meydana gəlmiədir.  əünki  dilin  ibtidai  formasında 
bird
ən-birə güc və mürəkkəb parçalı vəznlər yarada bilməz. 
əmin Abidə görə heca vəzninin  formalaədıəı  ilk  dövrdən 
baəlayaraq ən geniə yayılan forma yeddilik olmuədur. Bu da özü-
nü iki əəkildə göstərir. Yeddi heca çox vaxt altı hecalı ilə qarıəıq 
iələnib. Gah yeddi hecalı dördlüklərin üçüncü misrası altı hecalı 
olub,  gah  da  altı  hecalı  dördlüklərin  dördüncü  misrası  yeddi 
hecalı. Yeddi hecalı vəzn inkiəaf etsə də altı və səkkiz hecalıları 
tam sıxıədırıb aradan çıxarmamıədır. 
Heca v
əznində olan ilk əeir nümunələrində qəti və müəyyən 
bir əəkil olmadıəını söyləyən ə.Abid eyni vəzndə gah durəuyla, 
gah  da  durəusuz  iələndiyini və  "oxunarkən bütün misralarda 
k
əlmələrin müəyyən yerdə bitməsindən  doəan  ahəngin"  əeirin 
b
ədii dəyərini  artırdıəını  söyləyir.  Baədan  sonadək  durəusuz 
oxunan misral
arı isə "bir nəsr parçası" adlandırır və "diqqət edil-
diyi zaman ilk m
ənzumələrdə bu ümumi ahəngdə qulaəın xoəlan-
dıəı yuməaq bir dərəcə "olmadıəı, əsgər yürüəündən hüsula gələn 
müt
ərət səslərə bənzədiyi" qənaətinə gəlir. 
Onun fikirinc
ə, qısa vəznlərdə təravətli səslər az duyulur; dil 
inkiəaf etdikcə uzun vəznlər formalaəır. Bu da əeirin bədii dəyə-
rini  artırır.  Sübut  üçün  Kaəqarlı  Mahmudun  "Divan"ına  nəzər 
salaraq m
ənzum parçaların çoxu qısa vəzndə-əsasən yeddi hecalı 
olduəu  qənaətinə gəlir. Uzun vəznli beytlər isə azdır.  Burdan 
anlaəılır ki, 950 il öncə türk ədəbiyyatında heca vəzninin bir çox 
növü  varmıə,  zaman  keçdikcə onlardan bəziləri  aradan  çıxmıə, 
b
əziləri də təkmilləəərək daha da cilalanmıədır. Sıradan çıxanlara 
12 hecalı əeiri nümunə göstərilir. 
8 
 

---

ə.Abid "Divan"dan götürdüyü 13 və 15 hecalı əeirlərin dur-
əuları  üzərində dayanır.  Birincidə yeddinci hecadan sonra bir 
durəu olduəu halda, ikincidə dörd durəu olduəunu, bu durəuların 
üçünün dörd hecalı, sonuncunun isə üç hecalı olduəunu söyləyir. 
"Divan"dak
ı 6-dan 15 hecayədək olan əeir parçalarını araədıraraq 
aəaəıdakı qənaətə gəlir: "Bu gün çox inkiəaf edən on bir hecalıya 
heç  bir nümun
ə yoxdur. Demək on bir vəzn bu zamanlarda hələ 
ç ox t
ətbiq edilməmiədir". 
Araədırıcı heca vəzninin ən geniə yayılmıə forması olan on 
birliyin formalaəması zamanını aydınlaədırmaəa çalıəır və türklə-
rin  batıya  yürüələrini,  ərəb və fars  ədəbiyyatı  ilə yaxından  tanıə 
olmalarını və ondan bəhrələnmələrini göz önünə gətirərək yazır: 
"Türk 
ədəbiyyatı  yalnız  mövzu  (motiv)  etibarı  ilə deyil, ümumi 
texniki  etibarı  ilə də ayrı  və yabançı  olan  yeni  bir  ədəbiyyat 
qarəısında bulundu. Heca vəzni gərək xalqın müxtəlif sinifləri və 
g
ərək də əəirət aristokratı ədəbiyyatında yeganə vəzniykən ərəbin 
əruzu üzərində yeni  bir  əeir  abidəsi yüksəlməyə baəladı".  Buna 
nümun
ə olaraq Yusif Has Acibin (Balasaqunlunun) 1069-1970-ci 
ill
ərdə yazdıəı 6500 beytli "Qudadqu bilik"i göstərir".  
 
ə.Abid əldə edə bildiyi nümunələr üzərində apardıəı qarəı-
laədırmadan aəaəıdakı qənaətlərə gəlir: 
a) X
ətainin əeirləri Azərbaycanda çoxdan unudulduəu halda 
daha ç ox ideoloji 
əhəmiyyət daəıdıəından Türkiyədə "Təkyə dər-
gah"ları tərəfindən 1920-ci illərədək (yə'ni dərgahlar Atatürk hö-
kum
əti tərəfindən baəlananadək) yaəadılmıədır. 
b) X
ətai on bir hecalı əeirdən daha çox istifadə etmiədir. 
c) X
ətainin heca vəznində yazdıəı əeirlər Yunis əmrə heca-
sının yanında sönük və ibtidaidir. Baxmayaraq ki, ondan əsrlərlə 
sonra yaəayıb. 
ç ) h
əyatı  və əəxsiyyəti  əfsanələrə qarıəan  Kərəmdən sonra 
heca v
əzni Azərbaycanda sürətlə inkiəaf edib. 
K
ərəmi "əərqi oəuz türkcəsinin heca sahəsində yetiədirdiyi 
Füzulisi" hesab ed
ən, onun sayəsində on bir hecalı əeirin ədəbiy-
yatımızda  inkiəaf  etdiyini  söyləyən  ə.Abid  səhifənin  ətək  yazı-
sında  "Kərəm  haqqında  ayrıca  araədırma"sı  olduəunu  göstərir. 
9 
 

---

əox  təəssüf ki, bu günədək həmin  araədırmanın  izinə düəə bil-
m
əmiəik. 
Hecanın inkiəafında Anadoluda yetiəən Qaracaoəlan, Kuhi, 
D
ərdli,  Qul  oəlu,  Aəıq  əmrah  kimi  el  əairlərinin xidmətlərini 
yüks
ək qiymətləndirən və onlardan nümunələr verən  araədırıcı 
xalq  əeirinin  III  Sultan  əhməd  sarayına  Səlim tərəfindən zəif 
əəkildə daxil olduəunu Qafqaz və Azərbaycan xanları sarayında 
is
ə qüvvətli bir inkiəafa nail olduəunu göstərir. Bunun da səbəbini 
M.P.Vaqif kimi s
ənətkarlarda görür. ə.Abid yazır: "Bizim ədəbi 
sah
əmizdə on bir  hecanın  17-18  əsrlərdə çox məqbul  olması, 
X
ətai ilə baəlayan,  Kərəmlə əəxsiyyət qazanan hərəkətin nəticə-
sidir. Vaqifin hecası aəina olduəu klassik ədəbiyyat tərbiyəsi do-
layısı ilə Xətai və Kərəmdən çox fərqli və piəkindir"(
Abid Əmin, 
1927:61, sayı 6-7). 
H
ətta Türkmən əairi Mahtumqulunun heca vəznində yazdıəı 
əeirləri belə gözdən  qaçırmayan,  ona  da  elmi  qiymət verməyə 
çalıəan  ə.Abid  Türkiyə  ədəbiyyatındakı  dəyiəiklik  haqqında 
yazır:  "Namiq  Kamal-əbdülhəq Hamid məktəbi ilə  "Sərvət-i 
Fünun" n
əsri tərəfindən  yaəadılan  Avropaçılıq  əeirin  musiqisini 
v
ə ümumi  görünüəünü  dəyiədiyi  halda  vəzn nöqteyi nəzərindən 
bir t
əsir  yapmadı.  əski  sarayın  ənənəvi  əruzu təmadi etdirildi". 
ə.Abidə görə "əair Məhəmməd əminin zühurundan sonra öncə 
Türkiy
ədə, sonra bizdə heca vəzni iələdilməyə baəlandı. Bu dəfə 
Oəuz əeirindəki heca əski ədəbiyyatımızın təkamülü nəticəsində 
t
əsir  altında  bulunmaqla  bərabər  əair  Məhəmməd  əminin 
hecasının tətbiqi deməkdir”. (
Abid Əmin, 1927: 61, sayı 6-7). 
Araədırıcının  folklorumuzla  baəlı  ikinci  məqaləsi 1929-cu 
ild
ə Tbilisidəki “ Dan yıldızı” jurnalında "Türk el ədəbiyyatına el-
mi bir baxıə. "Oəuznamə"
 
(Abid Əmin, 1929: sayı 5(29), səh. 30-32, sa-
yı  8(32),  səh.28-29)
 
adıyla  nəər  edilmiədir.  Bu  Azərbaycanda  “ Ki-
tab-i D
ədə Qorqud”la baəlı ilk sanballı araədırmadır. əmin Abid 
ondan iki il önc
ə də baəqa  bir  məqaləsində “ Kitab-i Dədə Qor-
qud” haqqında yazmıədı: “ Dədə Qorqud kitabının bu nüsxəsinin 
(Drezden nüsx
əsi nəzərdə tutulur-B.ə., ə.ə.) hər nə qədər müsəl-
manlıəın  oəuzlar  tərəfindən qəbulundan sonra köçürüldüyü mə-
10 
 

---