ВәҺҺабијЈӘтин сијаси тарихи тарихи
Yüklə 4,44 Mb. Pdf görüntüsü
|
226 sakit qalmayıb Məkkənin ətraf nahiyələrində camaatı öldürür və oranın əmniyyətini pozurdular. Bu işlə əlaqədar 1219-cu hicri qəməri ilində camaatın bir dəstəsi bu fitnə və çəkişmələr nəticəsində Kəbənin ziyarətinə gedə bilmədilər.” 1 Hicazın ətraf nahiyələrində məntəqəyə hakim olan əmin-amanlığı pozan vəhhabilər Şərif Qalibin nəzarəti altında olan Məkkə ilə sair şəhərlər arasında yaranan daxili ixtilaflar əmin-amanlığın olmaması nəticəsində hacıların Məkkəyə ziyarətə gəlmədikləri üçün Şərif Qalibin qarşılaşdığı iqtisadi böhranlar, Məkkənin vəhhabilərin vasitəsilə hər tərəfdən mühasirə edilməsi, Şərif Qalibə Babi-Ali və Şam hacılarının əmiri və hakimi İbrahim Paşa tərəfindən əsaslı köməklər olunmaması və s. kimi digər amillər nəticəsində Məkkənin əmiri daxildən yavaş-yavaş süstlük və zəifliyə düçar oldu və onun vəhhabilərlə sülh bağlamasına zəminə yaratdı. Həmin vaxtlar Məkkənin ətrafında yaşayan ərəblərin çoxu vəhhabilərlə beyət etmişdilər. Səud da öz hakimlərinə – Üseyrin hakimi Əbdül- Vəhhab Əbu Nöqtəyə, Bişənin hakimi Salim ibn Şəkbana və Taifin hakimi Osman Müzayiqiyə göstəriş verdi ki, Məkkəni kəskin mühasirəyə alıb şəhərə gələn yemək ehtiyatlarının qarşısını alsınlar. 1219-cu hicri qəməri ilinin Zil-həccə ayının axırlarında başlanan və 1220-ci ilin Zil- qədə ayına qədər davam edən bu hadisə nəticəsində fəqirlik və bahalıq şəhər əhalisinə üz gətirdi. Belə ki, “camaat şiddətli aclıq nəticəsində köhnə dəriləri, dəvənin turşumuş və iylənmiş südlərini bişirdikdən sonra yeyirdilər. Hətta pişik, it və hər bir heyvanın ətini yeyir, qan içirdilər... Camaatın çoxu aclıqdan ölürdü.” 2 Məkkənin mühasirəsindəki və camaatın çətinliklərinin artmasındakı ibrətamiz və əhəmiyyətli məsələ Məkkə böyükləri və sərvətlilərinin vəhhabiliyə üz gətirmələridir. Bu da göstərir ki, yüksək təbəqədən olan insanlar, böyük şəxsiyyətlər, əşraf-əyanlar və sərvətlilər müəyyən bir çətinliklə üzləşsələr düşmənin xeyrinə qalxan və mübarizə səhnəsindən qaçan ilkin şəxslər olurlar. Vəhhabilər Şərif Qalib üçün müxtəlif çətinliklər yaratdıqdan sonra şəhəri mühasirədən çıxarmağa qadir olmadıqlarını gördülər. Bu zaman öz tərəfindən onun yanına bir nümayəndə göndərib sülh istədilər. “Hineynədən olan Əbdürrəhman ibn Nami adlı bir vəhhabi alimi Şərif Qalibin yanına gəlib onunla sülh bağlamaq barəsində söhbət etməyə başladı. Belə bir şərt də qoydu ki, Şərif onların Allah evini ziyarət etməyə və sonra öz məntəqələrinə qayıtmalarına icazə versin. Əlbəttə, camaatın hamısı vəhhabilərin 1 Həmin mənbə, səh. 36. 2 Həmin mənbə, səh. 42. 227 hökuməti altında, Məkkə şəhəri isə Şərifin hakimiyyəti altında olsun. Həmçinin, Hineynəni qaytarmağı, maddi və cani zərərlərin öhdəsindən gəlməyi öz üzərinə götürdü. Bir sözlə məsləhət gördükləri hər bir şeyin zərərini ödəməyi qəbul etdi, Məkkə əhalisi ilə mülayim və mehribancasına davranmağı söz verdi.” 1 Sonra Səudu bu hadisədən xəbərdar edib onun cavabını gözlədilər. Vəhhabilər şəhərə daxil olub Məhərrəm ayının on birinə qədər orada qaldıqdan sonra çıxıb getdilər. Şərif Qalib (1220-ci hicri qəməri ilində) Məkkəni, Cəddəni, Yənbunu və onların ətraf nahiyələrini sahmana salmaq üçün bir fürsət tapdı. Həmin ildə Səudun tərəfindən (Diriyyədən) bir neçə qasid Şərifin yanına gəlib Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhabın əqidələrinin bərqərar edilməsi ilə əlaqədar məktubları ona verdilər. Bu, vəhhabilərin Məkkəyə nüfuz etmələrinin başlanğıcı idi. Sultan Osmani tərəfindən heç bir yardım almayan Məkkə əmiri son dərəcə zəifləmişdi. Vəhhabilərlə zahirdə xoş davranırdı. Lakin daxildə Osmanlı dövləti ilə daim əlaqədə idi. Məktub yazır, onları Məkkə və digər şəhərləri vəhhabilərin əllərindən çıxartmaq üçün bir ordu göndərməyə təşviq edirdi. Digər tərəfdən də Sultan Osmanlı sultanı Misirin hakimi Məhəmməd Əlipaşanın yanına qasidlər göndərməklə onu Ərəbistan yarımadasında vəhhabilərin işini tamamlamağa əmr edirdi. Bəlkə də Misirin hakimi Əlipaşanın vəhhabilərin əleyhinə gec qalxmağın əsas dəlili bu ola bilər ki, o, Şərif Qalibin hərbi qüvvəsinin kifayət qədər zəifləməsini gözləyirdi ki, Misir qüvvələrinin daxil olduğu zaman onlara qarşı tamamilə hərbi üstünlükləri olsun. Cənab Fəqihi vəhhabilərin Mədinə şəhərində gördükləri fəaliyyətləri barəsində belə yazmışdır: “...Vəhhabilər 1220-ci hicri qəməri ilində Mədinəni ələ keçirtdilər. Mədinəni ələ keçirtməklə Səud Peyğəmbərin (s) hərəmində mövcud olan bütün qiymətli əşyaları öz ixtiyarına keçirtdi. Bu zaman Məkkə və Mədinənin Osmanlılar tərəfindən olan qazisini Mədinədən qovdu. Sonra qəbirlər üzərində tikilən məqbərələri və binaları uçurtmağa başladı.” 2 Vəhhabilər Məkkənin qaziliyini Şeyx Əbdül-həfizə, Mədinənin qaziliyini isə bu şəhərin bəzi alimlərinə tapşırdılar. Onlar camaata Peyğəmbərin (s) qəbrini ziyarət etməyi qadağan edirdilər. “Tarixi- Məkkə” kitabında vəhhabilərin 1221-ci hicri qəməri ilində Mədinəyə hücumlarının elan edilməsi ilə yanaşı belə göstərilir: “(Vəhhabilər) 1221- ci hicri qəməri ilində Mədineyi-Münəvvərəyə hücum edib şəhərə daxil oldular və orada olan məqbərələri, o cümlədən “Bəqi” qəbiristanlığında 1 Həmin mənbə, səh. 42. 2 Həmin mənbə, Fəqihi, səh. 310 228 yerləşən imamların məqbərələrini uçurtdular...” 1 Beləliklə, həcc karvanlarının həcc mərasiminə gəlişi kəsildi və Məkkə- Mədinə vəhhabilərin hakimiyyəti altında olduğuna görə hacılar bir neçə il həccə gedə bilmədilər. Belə ki, “1221-ci hicri qəməri ilində Şam hacılarının və 1222-ci ildə Misr hacılarının karvanının həccə gəlişi kəsildi. İraqda həcc proqramı dörd il, Şamda üç il və Misrdə də iki il dayandırıldı.” 2 Vəhhabilərin Şərif Qaliblə sülh etməsi nəticəsində yavaş-yavaş Hicazın hamısı vəhhabilərin ixtiyarına keçdi. Onlar öz məslək və ayinlərini güclü şəkildə təbliğ etməyə başladılar və öz müxalifləri ilə də şiddətlə davranırdılar. Vəhhabilərin Hicaza qələbə çalmalarından bir neçə il sonra misirlilər tərəfindən onların əleyhinə hərbi hərəkat başlandı. Bu, Sultan Osmaninin və Misir hakimi Əlipaşanın vəhhabilərlə etdikləri ciddi rəftarlarının başlanğıcı idi. “Nizami Ali Səud” kitabının müəllifi bu barədə belə yazmışdır: “...Bu zaman bəzi məsələlərdən və xarici müharibələrdən çıxan Osmanlı imperiyası da əks hücumlara başladı. Misirin hakimi Məhəmməd Əlipaşa bu hərəkatın rəhbəri oldu. Misir qüvvələri Tosun oğlu Məhəmməd Əlinin başçılığı ilə 1191-ci hicri şəmsi ilində (1812-ci miladi ilində) Mədinəni, sonrakı ildə isə Məkkəni aldılar. 1193-cü hicri şəmsi (1814-cü miladi) ilində Səudun kürsüsündə əyləşən Əbdüllah məcburiyyət qarşısında qalıb çəkişmələri tərk etmək barəsindəki müqaviləni imzaladı...” 3 1 “Bəqi” qəbiristanlığı Mədinənin şərqində, Sovr darvazasının birləşdiyi bir yerdə yerləşən böyük bir qəbiristanlıqdır. Onun divarı üç zər` hündürlüyündə olub daşdan və əhəngdən tikilmişdi. Dörd qapısı vardı. Orada imamlardan dördü – İmam Həsən (ə), İmam Səccad (ə), İmam Məhəmməd Baqir (ə) və İmam Cə`fər Sadiq (ə) dəfn olunmuşdur. Həmçinin bu qəbiristanlıqda Peyğəmbərin (s) əmisi Abbas və qızı Fatimeyi-Zəhra (s) da dəfn olunmuşdur. (Fəqihi, Həmin mənbə, səh. 410-411.) 2 Əl-əmin Möhsün. “Tarixçe və nəqd və bərrəsiye əqaid və amali vəhhabiha”, tərcümə Seyyid İbrahim Seyid Ələvi, səh. 5-184. 3 Klevd Fuiyə, səh. 23. 229 Mündəricat MÜQƏDDİMƏ ............................................................................................................ 3 BİRİNCİ BÖLMƏ ....................................................................................................... 4 VƏHHABİ FİRQƏSİNİN YARANMASI VƏ ONUN İDEOLOJİ RƏHBƏRLƏRİ . 4 ƏHLİ-SÜNNƏ VƏL-CƏMAƏT ................................................................................. 4 ƏHLİ-SÜNNƏ VƏ ONUN TARİXİNDƏKİ DƏYİŞİKLİKLƏR .............................. 4 ƏSHABİ-RƏY ............................................................................................................. 6 ƏSHABİ-HƏDİS ......................................................................................................... 6 ƏHLİ-HƏDİSİN TARİXİNƏ BİR BAXIŞ ................................................................. 8 VƏHHAB İLƏRİN İDEOLOJİ RƏHBƏRLƏRİ ...................................................... 10 ƏHMƏD İBN HƏNBƏL (164-241 HİCRİ QƏMƏRİ)* ........................................... 10 ƏHMƏD İBN HƏNBƏLİN ELMİ VƏ İCTİMAİ MÖVQEYİ ................................. 16 ƏHMƏD İBN HƏNBƏLİN ETİQADLARI ............................................................. 17 İBN HƏNBƏLİN ƏSƏRLƏRİ .................................................................................. 19 ƏHMƏD İBN HƏNBƏLİN FİQHİ ........................................................................... 20 ƏHMƏD İBN HƏNBƏLİN ÜSULİ-FİQHİ .............................................................. 20 1. NƏQLİ DƏLİLLƏR .............................................................................................. 20 2. QEYRİ-NƏQLİ YOLLAR .................................................................................... 21 ƏHMƏD İBN HƏNBƏLİN FİQHİNİN TARİXİ İNKİŞAFI VƏ YAYILMASI ..... 22 SƏLƏFİLİYİN LÜĞƏTDƏKİ VƏ İSTİLAHDAKI MƏNASI ................................ 26 SƏLƏFİLƏRİN NƏZƏRİNDƏ TÖVHİD ................................................................ 27 SƏLƏFİLƏRİN NƏZƏRİNDƏ SÜBUTİ VƏ SƏLBİ SİFƏTLƏR .......................... 27 SƏLƏFİLƏRİN ƏMƏL VƏ RƏFTARLARI ................................................................ 28 ƏHMƏD İBN TEYMİYYƏ ...................................................................................... 29 TƏRCÜMEYİ-HALI ................................................................................................. 29 İBN TEYMİYYƏNİN MÜXALİFLƏRİ VƏ MÜDAFİƏÇİLƏRİ ........................... 39 İBN TEYMİYYƏNİN ƏSƏRLƏRİ .......................................................................... 42 İBN TEYMİYYƏNİN ƏQİDƏ VƏ RƏYLƏRİ ........................................................ 43 İBN QƏYYİM COVZİYYƏ ..................................................................................... 48 TƏRCÜMEYİ-HALI ................................................................................................. 48 İBN QƏYYİM COVZİYYƏNİ ŞAGİRDLƏRİ ........................................................ 51 İBN QƏYYİM COVZİYYƏNİN ƏQİDƏ VƏ RƏYLƏRİ ....................................... 51 TÖVHİD MƏSƏLƏSİ............................................................................................... 51 QURANIN TƏFSİRİ VƏ ŞƏRHİ ............................................................................. 52 230 HƏDİS ELMİ ............................................................................................................ 52 FƏLSƏFƏ, HİKMƏT VƏ SUFİLİK......................................................................... 53 İBN QƏYYİM COVZİYYƏNİN ƏSƏRLƏRİ ......................................................... 54 ALİ ƏBDÜL-HADİ................................................................................................... 56 VƏHHABİ FİRQƏSİNİN YARANMASI ................................................................ 62 ÜMUMİ NƏZƏR ...................................................................................................... 62 VƏHHABİLİYİN BANİSİ MƏHƏMMƏD İBN ƏBDÜL-VƏHHAB ..................... 63 MƏHƏMMƏD İBN ƏBDÜL-VƏHHABIN FƏRDİ, İCTİMAİ, ELMİ VƏ SİYASİ FƏALİYYƏTİ ........................................................................................................... 66 MƏHƏMMƏD İBN ƏBDÜL-VƏHHABIN İLK RƏSMİ VƏ AŞKAR DƏVƏTİ .. 71 MƏHƏMMƏD İBN ƏBDÜL-VƏHHABIN FƏALİYYƏT ÜSLUBU .................... 73 VƏHHABİLİYİN MƏHƏMMƏD İBN ƏBDÜL-VƏHHAB ÖVLADLARININ DÖVRÜNDƏKİ CİDDİ TƏDBİRLƏRİ ................................................................... 78 SÜNNÜ VƏ ŞİƏ ALİMLƏRİNİN VƏHHABİYYƏT ƏLEYHİNƏ TƏNQİDLƏRİ ................................................................................................................................... 81 İKİNCİ HİSSƏ .......................................................................................................... 85 VƏHHABİLİYİN YARANMASI VƏ İNKŞAF ETMƏSİ AMİLLƏRİ .................. 85 VƏHHABİLƏRİN YARANIB İNKŞAF ETMƏSİNDƏ ZONAL AMİLLƏR ........ 86 ALİ-SƏUD SÜLALƏSİNİN ÖZÜNƏ QANUNİYYƏT QAZANMAQ ÜÇÜN VƏHHABİYYƏTDƏN FAYDALANMASI ............................................................ 86 OSMANLI İMPERATORLUĞUNUN HİCAZ VƏ NƏCD HAKİMİYYƏTİ ......... 92 ƏRƏBİSTANIN XÜSUSİ COĞRAFİ MÖVQEYİ .................................................. 99 1-NƏCDİN DİNİ MÖVQEYİ ................................................................................. 102 2-NƏCDİN SOSİOLOJİ MÖVQEYİ ...................................................................... 103 3-NƏCD ƏYALƏTİNƏ HAKİM OLAN QƏBİLƏ-İCMA QURULUŞU ............. 103 4-MƏHƏMMƏD İBN ƏBDÜL-VƏHHABIN NƏCDDƏ XÜSUSİ TƏLİMLƏRİ 104 HƏRİMƏLƏ, ÜYƏYNƏ VƏ DİRİYYƏ MƏHƏMMƏD İBN ƏBDÜL- VƏHHABIN ƏQİDƏSİNİN YAYILDIĞI İLK YERLƏR ..................................... 106 VƏHHABİ TƏFƏKKÜRÜNÜN YARANMASINDA BEYNƏLXALQ ŞƏRAİTİN ROLU ...................................................................................................................... 112 İSTİSMARÇI QÜVVƏLƏRİN OSMANLI İMPERATORLUĞUNDA APARDIĞI İŞLƏR ...................................................................................................................... 114 OSMANLI İMPERATORLUĞUNUN DAXİLİNDƏKİ QARIŞIQLIQLAR VƏ İĞTİŞAŞLAR .......................................................................................................... 116 İNGİLİS MÜSTƏMLƏKƏÇİLİYİNİN VƏHHABİLİYİN İNKİŞAF EDİB GENİŞLƏNMƏSİNDƏ OYNADIĞI ROL ............................................................. 123 ÜÇÜNCÜ HİSSƏ .................................................................................................... 133 ALİ-SƏUD HÖKUMƏTİNİN YARANIB FORMALAŞMASINDA VƏHHABİLƏRİN ROLU ....................................................................................... 133 MƏHƏMMƏD İBN ƏBDÜL-VƏHHABIN ALİ-SƏUDLA İDEOLOJİ VƏ SİYASİ BAĞLILIĞI ............................................................................................................. 134 MİSİRLİLƏRİN DİRİYYƏYƏ HAKİM KƏSİLDİYİ VAXTA QƏDƏR ALİ-SƏUD DÖVLƏTİNİN TƏSİS OLUNMASI ...................................................................... 135 231 VƏHHABİLƏRİN MƏHMMƏD İBN SƏUDUN (1735–1766) HAKİMİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ TÖRƏTDİYİ CİNAYƏTLƏR ......................................................... 135 VƏHHABİLƏRİN ƏBDÜL-ƏZİZ İBN MƏHƏMMƏD İBN SƏUDUN HAKİMİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ (1766–1803) GÖRDÜKLƏRİ TƏDBİRLƏR ..... 140 VƏHHABİLƏRİN SƏUD İBN ƏBDÜL-ƏZİZİN RƏHBƏRLİYİ DÖVRÜNDƏKİ CİNAYƏTLƏRİ (1803–1814) ................................................................................ 145 VƏHHABİLƏRİN ƏBDÜLLAH İBN SƏUDUN HAKİMİYYƏTİ DÖVRÜNDƏKİ CİNAYƏTLƏRİ (1814-1818) ................................................................................. 148 VƏHHABİ HÖKMRANLIĞININ İKİNCİ DÖVRÜ .............................................. 150 VƏHHABİLƏRİN İBN RƏŞİDİN NƏCDƏ HAKİM OLDUĞU DÖVRƏ QƏDƏRKİ QÜDRƏTİ ............................................................................................ 150 TÜRKİ İBN ƏBDÜLLAH (1821-1834) ................................................................. 151 MÜŞARİ İBN ƏBDÜR-RƏHMAN İBN MÜŞARİ ............................................... 151 FEYSƏL İBN TÜRKİ (1834-1838) ........................................................................ 153 XALİD İBN SƏUD (1840-1842) ............................................................................ 154 ƏBDÜLLAH İBN SƏNYAN İBN İBRAHİM (1842-1843) ................................... 154 FEYSƏL İBN TÜRKİ (1843-1865) ........................................................................ 154 ƏBDÜLLAH İBN FEYSƏL İBN TÜRKİ (1865-1871) ......................................... 155 SƏUD İBN FEYSƏL İBN TÜRKİ (1871-1874) .................................................... 155 ƏBDÜLLAH İBN FEYSƏL İBN TÜRKİ (1875-1887) ......................................... 156 MƏHƏMMƏD İBN SƏUD İBN FEYSƏL............................................................. 157 ƏBDÜR-RƏHMAN İBN FEYSƏL (1891) ............................................................. 157 İBN SƏUDUN RİYAZA QƏLƏBƏSİ, ALİ-SƏUD RƏHBƏRLƏRİNİN YENİ DÖVRÜNÜN BAŞLANMASI ............................................................................... 158 VƏHHABİLƏRİN İBN SƏUD ADI İLƏ MƏŞHUR OLAN ƏBDÜL-ƏZİZ İBN ƏBDÜR-RƏHMAN İBN FEYSƏLİN DÖVRÜNDƏ GÖRDÜYÜ İŞLƏR (1902- 1953) ........................................................................................................................ 159 VƏHHABİLƏRİN SƏUD İBN ƏBDÜL-ƏZİZİN HAKİMİYYƏTİ DÖVRÜNDƏKİ CİNAYƏTLƏRİ (1953-1964) ................................................................................. 173 VƏHHABİLƏRİN FEYSƏL İBN ƏDBÜL-ƏZİZİN RƏHBƏRLİYİ DÖVRÜNDƏKİ TƏDBİRLƏRİ (1964-1975) ........................................................ 183 VƏHHABİLƏRİN FEYSƏLDƏN SONRA İRAN İSLAM İNQİLABINA QƏDƏR GÖRDÜYÜ İŞLƏR ................................................................................................. 193 İRAN İSLAM İNQİLABININ ƏZƏMƏTLİ QƏLƏBƏSİNDƏN SONRA VƏHHABİLƏRİN GÖRDÜYÜ İŞLƏR ................................................................. 195 VƏHHABİLƏRİN SİYASİ VƏ HƏRBİ TƏDBİRLƏRİNİN ARAŞDIRILMASI 207 VƏHHABİLƏRİN HÜCUMLARI VƏ SƏUDİLƏRİN BUNA QARŞI GÖSTƏRDİKLƏRİ REAKSİYALAR .................................................................... 208 MƏKKƏ ƏMİRİNİN VƏHHABİLƏRLƏ APARDIĞI MÜBARİZƏ (1205-1220-Cİ H.Q) ......................................................................................................................... 210 Yüklə 4,44 Mb. Dostları ilə paylaş:
|