Uot 82-91 geyim və BƏZƏk adlarinin bayatilarda əks olunmasi
Yüklə 1,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
83
UOT 372.851 RİYAZİYYAT TƏLİMİNİN HƏYATLA ƏLAQƏLƏNDİRİLMƏSİNDƏ PRAKTİK VƏ MƏNTİQ MƏZMUNLU MƏSƏLƏLƏRİN ROLU 1 HƏSƏNOVA XALİDƏ SİDQƏLİ qızı 2 ALLAHVERDİYEVA NATƏVAN ƏHMƏDƏLİ qızı 3 ƏLİYEVA AYNURƏ RUSLAN qızı Sumqayıt Dövlət Universiteti, 1-dosent, 2- assistent, 3- böyük laborant e-mail: aaliyeva88@mail.ru Açar sözlər: riyazi məsələ, məzmunlu məsələ, axtarış xarakterli məsələ, riyaziyyat təlimi, riyazi təklif Məlumdur ki, praktik məzmunlu məsələlərdə həyati (real) obyektlər və onların riyazi xarakteristikalarından bəhs olunur. Riyaziyyat təliminin intensivləşdirilməsi praktik məzmunlu və axtarış xarakterli məsələlərin həlli prosesinin səmərəli təşkil edilməsindən çox asılıdır. Məsələ anlayışını geniş mənada işlətsək, onu da təsdiq edə bilərik ki, məktəbdə riyaziyyat təlimi məsələ həlli prosesində həyata keçirilir. Hər bir riyazi məsələnin həlli şagird üçün müəyyən bir məsuliyyətli işi görmək səviyyəsində olmalıdır. Xüsusən də, şagirdə təqdim olunan məsələ həyati xarakter daşıyırsa, daha maraqlı olur. Çünki bu tipli məsələlər qeyri-standart olmaqla, şagirddən müəyyən nəzəri bilik tələb edir, onların həlli nəticəsində müəyyən bir riyazi təklif, qayda, informasiya aşkarlanır və gələcəkdə onlardan istifadə olunur. Riyaziyyat təliminin həyatla əlaqələndirilməsində xarakterik olan məsələ nümunələrini göstərək. Məsələ 1. Üç metlrik ağacı yarım metrlik hissələrə bölmək üçün onu neçə dəfə kəsmək lazımdır? Həlli: Üç metrlik ağac 300 sm-dir. Onu, hər biri 50 sm olan hissələrə bölmək lazımdır: 300:50=6 (hissə). Bu hissələri almaq üçün ağacı neçə yerdən mişarlamaq lazımdır? Bu məsələni əyani- induktiv metodla həll etmək olar. Ağacı iki hissəyə bölmək bir yerdən mişarlamaq lazımdır; onda üç hissəyə bölmək üçün iki yerdən mişarlamaq lazımdır; onda üç hissəyə bölmək üçün iki yerdən mişarlamaq lazımdır; dörd hissəyə ayırmaq üçün üç yerdən mişarlamaq lazımdır; beş hissəyə ayırmaq üçün dörd yerdən mişarlamaq lazımdır; altı hissəyə ayırmaq üçün beş yerdən mişarlamaq lazımdır. Məsələnin cavabı induktiv mühakimə əsasında alındı.
Ümumiyyətlə, hər hansı əşyanı müəyyən sayda hissəyə bölmək üçün bölmə prosesinin hissələrinin sayından bir az tətbiq etmək lazımdır. Bunu belə də əsaslandırmaq olar: parçanı 3 hissəyə böldükdə iki dəfə bölmə ( kəsmə, ayırma) tətbiq olunur. Dörd hissəyə bölmək üçün əvvəlki üç hissədən birini yenidən iki hissəyə bölmək lazımdır: nəticədə 2+2=4 (hissə) alınır. Bu prinsip sonlu sayda istənilən bölgü üçün doğrudur. İndi tərs məsələləri nəzərdən keçirək: Məsələ 2. 48 metrik məftili hər biri 3 metr olmaqla, bərabər hissəyə ayırmaq üçün həmin məftili neçə dəfə kəsmək lazımdır? Həlli: 1) 48:3=16 (alınan hissələrin sayı);
2) 16-1=15 (dəfə kəsmək lazımdır); Məsələ 3. 48 metrik məftili 11 dəfə kəsməklə bərabər hissələrə ayırdılar. Hər hissənin uzunluğunu tapın. Həlli: 1) 11 dəfə kəsilibsə, deməli? həmin məftil 11+1=12 (hissə) ayrılmışdır; 2) hər hissənin uzunluğu 48:12=4 (m) olacaqdır. Məsələ 4. 200 metrik məsafədə bir-birindən 10 m məsafədə olmaqla neçə dirək basdırmaq olar? Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi Cild 13 № 2 2017
84
Həlli: Əvvəlcə hissələrin sayını tapaq: 1)
2)
Neçə dirək basdırılmalıdır? 20+1=21 (dirək) Məsələ 5. 180 metrlik məsafədə bir-birindən eyni məsafədə olmaqla 61 dirək basdırılmışdır. İki qonşu dirək arasındakı məsafə nə qədərdir? Həlli: 1) 61-1=60 (hissə), yəni 180 m 60 bərabər hissəyə bölünmüşdür. 2)
180:60=3 (m), iki qonşu dirək arasındakı məsafə. Yuxarıda misal göstərdiyimiz məsələlər bölmə əməlinə aid standart olmayan məsələlərdir. Burada həm bərabər hissələrə bölmə və həm də bölmə əməlinin neçə dəfə təkrar olunması tətbiq olunur. Sonuncu bölmə bilavasitə praktik, əməli xarakter daşıyır. İndi isə məntiqi xarakterli məsələ nümunələrini nəzərdən keçirək.
və cəmin yerdəyişmə xassəsinə əsasən (y+x=7) aşağıdakı cədvəli alarıq:
y
x+y
Aşkardır ki, x və y sıfır ola bilməz. Belə hallarda onluğu olmayan hər bir rəqəm təkliyin ( və ya onluğun) sayından 1 əskik qiymət ala bilər. 3-cü misalda x ədədi 1-dən 8-ə qədər (səkkiz) qiymətləri alır.
ikirəqəmli ədəddir”. Bu ideyanı (təklifi) belə də əsaslandırmaq olar:
, xüsusi halda; olduğundan,
və
müəyyən edək:
Bu son nəticə göstərir ki, üçrəqəmli toplananlar üçün cəmdə eyni bir rəqəmlə ifadə olunan üçrəqəmli ədəd alırıq. Məsələ 4. Ulduzların yerində rəqəmləri bərpa edin: 1)
2) +2
5 3 1 4 6 6
sistemində ədədin tərkibi, şərtlərin miqdarı münasibətlərinə dair biliklərindən istifadə edirlər.
Şagirdlərin riyazi təfəkkürünün inkişafında sırf mühakimə əsasında həll olunan məntiqi məsələlərin böyük əhəmiyyəti vardır. Bu məsələlər bilavasitə həyatla bağlı olur. Riyaziyyat təliminin həyatla əlaqələndirilməsində praktik və məntiq məzmunlu məsələlərin rolu
Yüklə 1,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|