Suleyman-m teze qxd

7.
 
Daxili nitq hansı əsərlər üçün səciyyəvidir? Daxili nitqi bədii 
bir priyəm kimi götürmək əlarmı? 
8.
 
Zahiri  nitqin  hansı  fərmalan  vardır?  Bəs  daxili  nitq  hansı 
formada əlur? 
9.
 
Daxili nitq zahiri nitqdən nə ilə fərqlənir? 
10.
 
Zahiri və daxili nitqin xüsusiyyətlərini ayrı-ayrılıqda göstərin 
və ənlan müqayisə edin. 
Çahşma 38. Mətni əxuyun, nitqin növlərini aydınlaşdırın. 
... Oğlan gözlərini qızdan çəkməyərək ikinəfərlik oturacaqdan nə 
vaxt ayağa qalxdığını bəUcə özü də hiss etmədi. 
-
 
Buyurun, əyləşin, xanım qız! 
Qız  birdən-birə  əna  edilən  təklifdən  azca  tutuldu.  Əvvəlcə  nə 
cavab  verəcəyini  kəsdirə  bilmədi.  Nəhayət;  -  Sağ  olun!  Mənə  belə 
yaxşıdır. - deyə dilucu cavab verdi. 
-
 
O...O... Dəyməz. Buyurun, əyləşin. Borcumuzdur. 
Oğlan son cümləsini elə yavaşca dedi ki, bəlkə də onunla yanaşı 
oturmuş qadın belə bunu eşitmədi. Sonra o, gözucu qoca kişiyə tərəf 
baxdı.  Sol  əlini  cibinə  qəyub  bir  addım  kənara  çəkildi,  əks  tərəfə 
baxan  pəncərəyə  yanaşdı,  başı  üzərində  avtəbus  boyu  uzanmış 
tutacaqdan yapışdı. Pəncərədən baxa-baxa ürəyindən keçirtdi: - Canı 
yanmış,  nə  qızdır!  Yerini  verəndə  də  gərək  beləsinə  verəsən,  daha 
uşaqlı qadına yəx. 
Hədsiz bir sevincin işartısı ənun gözlərində əynayırdı. "Hörmət, 
bax  budur".  Sonra  "himm..."  edərək  dədaqlarma  çatmayan  səslə 
öz-özünə dedi; "Hörmət? Mən əna hörmət naminəmi yer verdim?". O, 
alnını  barmaqlan  ilə  əvuşdurdu.  Gözlərini  yumub  ürəyində 
danışmağa,  fikrindən  keçirməyə  başladı:  "Yaxşı,  bəs  buna  nə  ad 
verək? Hörməti, deyəçən, ə qəca əbləh elədi axı. Yerini uşaqlı qadına 
verdi. Görəsən, niyə? Qadm uşaqlıdır. Deməli, əri var. Bəs qəca yerini 
əna niyə verdi? Yəqin, ənun da arvadı var. Bəlkə ölüb?" (Süleyman 
Hüseynəv. Manana. Bakı, 2002, səh.41) 
Çahşma 39. Verilmiş sözlərin leksik mənasını izah edin, onların 
20-25  il  bundan  əvvəl  necə  ifadə  əlunduğunu,  əvvəlkilərin,  yoxsa 
indikilərin öz dilimizə məxsusluğunu aydınlaşdırın; 
66 

---

ildönümü,  çimərlik,  duracaq,  saxlanc,  əyləc,  dönəm,  qaynaq, 
yüzillik,  özəlləşmə,  nəfəslik,  açıqca,  bölgə,  soyqmm,  yarlıq,  ulu, 
dürlü, araşdırma, hərbiləşmə, köçkün, yetərsay. 
Çalışma  40.  Aşağıdakı  sözlərin  hansı  alınmaların  hesabına 
meydana gəlməsini araşdmn: 
öndər,  soykökü,  bilgisayar,  başqan,  istilikölçən,  bilgi,  soyad, 
soydaş, cangüdən, ömürlük, toplum, çağ, bağımsız, çağdaş, duyum, 
durum; 
Çahşma  41.  Mətndən  dilimizin  lüğət  tərkibindəki  özləşmə 
göstəricilərini müəyyənləşdirin, mənalanm izah edin. 
Azərbaycan  toplumunun  qarşısına  çıxan  hər  dürlü  iqtisadi  iliş- 
kilər nə qədər çox olsa da, soydaşlanmız özünü itirmir və dönmədən 
həmin  ilişkiləri  aradan  qaldmrlar.  XXI  yüzilliyin  girəcəyində 
dünyanın çağdaş dövlətlərindən biri olmaq üçün ölkəmizin hər dürlü 
imkanlanmn varlığını hamı söyləyir. Çox çalışmaq və saxlancımızın 
çiçəklənməsi naminə durumumuzu yaxşılaşdırmaq, çağdaş ölkələrdən 
ömürlük biri olmaq istəyimizdir. 
Bu gün belə bir dönəmdə yaşayırıq ki, dövlətimizin bağım- sızhğı 
uğrunda  çarpışmaqdan  özgə  yolumuz  yoxdur.  Tarix  soydaşlarımızı 
sınağa  çəkir.  Bu  sınaqdan  üzü  ağ  çıxmaq  üçün  biz  hamımız 
öndərimizin  siyasətini  dəstəkləməli,  başqanımız  da,  əsgərimiz, 
çavuşumuz,  gizirimiz  də  cangüdənlər  kimi  bütün  bölgələrimizin 
smırlarının keşiyində ayıq-sayıq durmalıyıq. 
Çalışma  42.  İdman  cəmiyyətində  şöbə  müdiri  işləyirsiniz. 
Müəyyən  qədər  idman  ləvazimatı  almaq  üçün  direktorunuza  tə- 
ləbnamə yazın. 
NİTQİN MƏDƏNİ VƏ QEYRİ-MƏDƏNİ FORMAIARI 
Mədəni nitq ədəbi dilə yaxşı yiyələnmiş şəxslərin işlətdiyi nitqdir. 
Deməli,  ədəbi  dilə  mükəmməl  yiyələnmədən  mədəni  nitqdən 
danışmaq olmaz. 
67 

---

Nitqin mədəniliyi ədəbi dilin qayda-qanunlarını yüksək səviyyədə 
mənimsəməklə,  dilimizin  fonetik  normalanm  gözləmək,  zəngin  söz 
ehtiyatına  sahiblənmək,  bədii  dil  vasitələrinə  yiyələnməklə  təmin 
əlunur.  Mədəni  nitq  aydın,  səlis,  zəngin,  ifadəli,  yerli-yerində, 
qulaqlarda rəvan səslənən, oxuyarkən göz əxşayan, məntiqi cəhətdən 
əbyektiv  gerçəkliyə  uyğun  nitqdir.  Bu  nitqdə  söz  birləşmələri  və 
cümlələr,  sintaktik  konstruksiyalar  qrammatik  cəhətdən  düzgün 
qurulur,  natiqsə  əxlaq  qaydala-  n  çərçivəsində təmkinli,  səyuqqanh, 
özünə və sözünə arxayın şəkildə, lakin insanlara, hadisələrə, görülən 
işlərə  isti  münasibəti  ilə  seçilir.  Təbii  ki,  insanlarda  nitq 
mədəniyyətinə  yiyələnmə  eyni  dərəcədə  deyildir.  Bu,  insanın 
savadından,  mütaliəsindən  və  qavrayışından,  danışdığı  dilə  yaxşı 
bələdliyindən,  yazılı  və  şifahi  dilin  nərmalanna  mükəmməl 
yiyələnməsindən asılıdır. 
Nitq mədəni və qeyri-mədəni formalara bölünür. Burada da orta 
və  yüksək  səviyyəli  mədəni  nitqi  fərqləndirmək  əlar.  Dilimizin 
fonetika, leksika, frazeologiya, qrammatika və üslubiyyat bölmələrini 
orta  məktəb  həcmində  öyrənmiş  məzunlar  müstəqil  həyata 
başlayarkən  orta  səviyyəli  mədəni  nitqlə  öz  fikirlərini  ifadə  edə 
bilirlər. Onlar müəyyən məqamlarda çıxış edirlər, bəziləri hətta şeir, 
məqalə,  hekayə  də  yazmağı  bacarırlar,  öz  dinləyicilərinə  bəzi 
məsələlərlə  əlaqədar  məlumat  çatdırırlar.  Orta  səviyyədə  olmasına 
baxmayaraq bu nitqdə fikir aydın, məntiqi cəhətdən düzgün qurulur. 
Orta səviyyəli mədəni nitqdə diksiya, tələffüz norma daxilində olur, 
yəni dialekt-şivə danışığı səviyyəsindən yüksəkdə dayanır. 
Yüksək səviyyəli mədəni nitqin orta səviyyəli dən fərqi təkcə dil 
normalarını gözləməklə bitmir, bu nitq həm də ifadəlidir, obrazlı və 
emosionaldır.  Belə  nitq  sahibləri  gələcəyin  şairi,  yazıçısı,  alimi, 
siyasətçisi,  diplomatıdır,  ən  "pis"  halda  natiqdir,  masabəyi,  söz 
ustasıdır. 
Qeyri-mədəni nitqdə gözə tez çarpan məddahlıq, yaltaqlıq (bu da 
insandan  başqa  cür  istedad  tələb  edir)  ruhu,  əzbərçilik  xasiyyəti, 
tamahkarlıq, simasızhq kimi qeyri-mədəni məziyyət 
68 

---