Spektroskopiya

8.2. İşıqudmanın əsas qanunundan kənara çıxmalar 

 

Rəngli birləşmə məhlulu tərəfindən udulan işıq dalğalarının uzunluq intervalı nə qədər geniş olarsa, 

onun işıqudmanın birləşmiş qanununa tabe olan qatılıq intervalı bir o qədər kiçik olar.

 İşıqudmanın əsas 

---

Səh. 

4

 

 

qanunundan 

zahiri

 kənara çıxma halları bir tərəfdən işıqudan maddə üzərinə düşən şüaların monoxroma-

tik  olmamasından  (

instrumental

),  digər  tərəfdən  də  tədqiq  edilən  maddənin  məhluldakı  vəziyyətinin  də-

yişməsi 

(kimyəvi

)  ilə  əlaqədardır. 

Buqer-Lambert-Ber

 

qanununun  praktiki  tətbiqində  aşağıdakı  məhdu-

diyyətlər nəzərə alınmalıdır.  

Bu  qanun  böyük  intensivliyə  malik  olmayan  monoxromarik  şüalarla  işlədikdə  özünü  doğruldur. 

Ona görə də  

A

λ

= ε

λ

c∙l

                                                                                (6) 

Şüa  dəstəsi  paralel,  temperatur  müəyyən  dərəcə  intervalında  sabit  olmalıdır.  Temperaturun  də-

yişməsi  də  bəzən  rəngi  dəyişdirə  bilər.  W-SCN  kompleksinin  reduksiya  edilmiş  formasının  işıqudması 

temperatur artıqca artır, Mo-SCN kompleksində isə işıqudma temperatur artdıqca azalır. 

Molyar işıqudma əmsalı mühitin sındırma əmsalından asılıdır (

həqiqi kənaraçıxma

). Əgər məhlu-

lun qatılığı az olarsa, onun sındırma əmsalı həlledicinin sındırma əmsalına bərabər və sabit olar. Bu sə-

bəbdən Ber qanunundan kənara çıxma müşahidə olunmur. Yüksək qatılıqda isə göstərilən fərq böyük ol-

duğundan Ber qanunundan kənara çıxma baş verir. Bu zaman Buqer-Lambert-Ber

 

qanununun tənliyi aşa-

ğıdakı şəkli alır: 

     

 

  

 

    

 

  

 

Burada n-sındırma əmsalıdır. 

Əgər ε azalırsa, qanundan mənfi kənaraçıxma, artırsa, müsbət kənaraçıxma baş verir. 

A

λ

= ε

λ

cl tənliyi işıqudan mərkəzləri eyni növ hissəciklər olan sistemlər üçün tətbiq edilir. İşıqudan 

məhlulun qatılığının artması  ilə  əlaqədar işıqudan mərkəzlərin təbiəti dəyişirsə, onda A və  C  arasındakı 

düz  xətli  asılılıq  pozulur.  Çünki,  molyar  işıqudma  əmsalı  müxtəlif  hissəciklərin  yaranması  hesabına 

dəyişir. Məsələn, K

2

Cr

2

O

7

 məhlulunu durulaşdırdıqda, sadəcə olaraq bixromat ionlarının qatılığı azalmır. 

Bu-rada kimyəvi qarşılıqlı təsir reaksiyası gedir:  

Cr

2

O



2

7

+ HOH↔2HCrO



4

↔ 2CrO



2

4

+2H

+ 

Məhlulu  durulaşdırdıqda  HCrO



4

  və  CrO



2

4

ionları  əmələ  gəlir. 



Cr

2

O



2

7

  və  ε

CrO



2

4

müxtəlifdir.  Ona 

görə də optik sıxlığın xromun ümumi qatılığından asılılığı düz xətt vermir. Tədqiq olunan maddə həlledici 

ilə  və  ya  məhlulun  digər  komponentləri  ilə  qarşılıqlı  təsirdə  ola  bilər.  Nəticədə  başqa  optik  xassəli  işı-

qudan hissəciklər əmələ gəlir. 

 

Elektrolitlərin tünd rəngli məhlullarını durulaşdırdıqda rəngli birləşmə dissosasiya edir. Dissosasiya 

məhsulu ilə birləşmənin rəngi eyni olmadığından Ber qanunundan kənara çıxma müşahidə olunur.  

 

Məhlulu durulaşdırdıqda Ber qanunundan 

nisbi kənara çıxma

 (%) aşağıdakı kimi hesblanır: 

100

1

1









A

A

A

n

                                                                     (7) 

A

1

- durulaşmadan əvvəl optik sıxlıq; 

A

n

- n dəfə durulaşmadan sonrakı optik sıxlıqdır; 

Əgər  A

1

= A

n 

olarsa, onda 



=0 olur. Ber qanunundan kənara çıxma baş vermir.  

 

Ber qanunundan kənara çıxma

k

 ilə düz, 

c

 ilə tərs mütənasibdir. 

100

1)

-

 

n

(

 

c

k





                                                                    (8) 

burada k-kompleks birləşmənin dissosiasiya sabiti, c-qatılıq, 

n

-məhlulunun neçə dəfə durulaşdırılmasıdır.  

 

Dissosiasiya sabiti böyük olan rəngli kompleks birləşmələri su lə deyil, reaktivlə durulaşdırdıqda Ber 

qanunundan kənara 

çıxma 

reaktiv artıq olduqda

 aşağıdakı formulla hesablanır: 

100

)

1

(









n

pc

k

                                                                         (9)                      

 

burada

 p

- reaktivin neçə dəfə artıq olmasını göstərir. 

(n-1)→1 olduğu üçün, 

pc

k

 ifadəsi əsas kəmiyyətdir. 

c

p

k



 olduqda Ber qanunundan kənara çıxma 

baş verir.  

---

Səh. 

5

 

 

 

Məhlulda olan kənar elektrolitlərin təsirindən işıqudan molekul və ionun deformasiyası baş verir ki, 

bu da həmin maddənin udma spektrini dəyişə bilir. Məsələn, titanın xromotrop turşusu ilə əmələ gətirdiyi 

rəngli birləşmənin udma spektri məhlulun ion qüvvəsindən asılı olaraq 

dəyişir.  Məhlulun  qatılığından  asılı  olaraq,  hissəciklər  arasında  qar-

şılıqlı təsir qüvvəsi dəyişdiyindən maddə polimerləşə və ya polimerdən 

monomerə çevrilə bilər. 

Əgər məhlulun müxtəlif qatılıqda təyin edilmiş 

molyar  işıqudma  əmsalı  fərqlənmirsə,  bu  polimerləşmə  olmadığını 

göstərir.  

 

Bəzi  hallarda  məhlulda  kənar  reaksiyaların  getməsi  də  Ber  qanu-

nundan  kənara  çıxmaya  səbəb  olur.  Bir  çox  rəngli  maddə  məhlulları 

vaxtdan asılı olaraq rəngini dəyişirlər və bu da Ber qanunundan kənara 

çıxmaya səbəb olur. Hidroliz, kompleksəmələgəlmə, kolloid  hissəcik-

lərin əmələ gəlməsi, solvatlaşma məh-lulun rəngini dəyişdirə bilər. Bu 

da az və ya çox dərəcədə Ber qanunundan kənara çıxmaya səbəb olur. 

Məhlulda  H

+

  ionlarının  qatılığının  dəyişməsi  həm  rəngli  maddələrin 

tərkibini,  həm  də  onun  dissosiasiya  sabitini  dəyişdirməklə  Ber  qanu-

nundan kənara çıxmaya səbəb ola bilər.