Mühazirə 12 Real qazlar. Van-der-Vaals tənliyi



Yüklə 27,11 Kb.
tarix23.11.2017
ölçüsü27,11 Kb.
#12151
növüMühazirə

- -

Mühazirə 12
Real qazlar. Van-der-Vaals tənliyi.
Ideal qaz üçün doğru olan Mendeleyev-Klapeyron tənliyini orta temperaturlarda və aşağı təzyiqlərdə real qazlarda tətbiq etmək olar. Böyük təzyiqlərdə bu tənlikdən kənara çıxmalar müşahidə olunur. Ona görə, bu tənliyə müəyyən əlavələrin edilməsi zərurəti yaranır. Ideal qazdan fərqli olaraq, real qazın molekulalarının tutduqları həcmi və qaz molekulları arasında olan qarşılıqlı təsir qüvvəsini nəzərə almaq lazımdır.

Real qazlarda həcmin bir hissəsini qaz molekulaları tutur. Onda real qazın molekulalarının sərbəst hərəkətləri üçün lazım olan həcm olar. Burada - qaz molekulalarının tutduqları həcmi elə mütənasib olan əmsalıdır.

Real qaz molekulaları arasındakı qarşılıqlı təsir qüvvəsi qazın əlavə sıxılmasına və buna uyğun əlavə daxili təzyiqinin yaranmasına səbəb olur. Bu əlavələri nəzərə alsaq, 1 mol qaz üçün

(1)

ifadəsini yazmaq olar. Burada , onda



(2)

(2) ifadəsindəki “” və “” sabitləri verilmiş qaz üçün təcrübədən təyin olunur.

(2) ifadəsi bir mol qaz üçün yazılmış Van-der-Vaals tənliyi adlanır. Ixtiyari qaz kütləsi üçün (2) ifadəsi aşağıdakı şəkildə yazılar:

(3)


Qeyd edək ki, xassələri (2) tənliyinə görə təyin olunan qaz Van- der-Vaals qazı adlanır. Real qazlar bu tənliyə təqribən tabe olurlar.

Van-der-Vaals tənliyini araşdıraq. (2) ifadəsindən görünür ki, bu tənlik parametrinə görə üçüncü tərtib cəbri tənlikdir. Təzyiqin bir qiymətinə həcmin üç və bir həqiqi qiymətləri uyğun gəlir. Nəzəri Van-der-Vaals izotermləri şəkil 1-də verilmişdir.






Səkil 1

Van-der-Vaals izotermlərinə nəzər salsaq görərik ki, bu izotermlər içərisində elə bir izoterm mövcuddur ki, ondan sonrakı izotermlər ideal qazın izotermlərinə oxşayır. Bu keçid izotermi böhran izotermi, ona uyğun gələn temperatur isə böhran temperaturu adlanır. Nəzəri Van-der-Vaals izotermlərinin mahiyyətini aydınlaşdırmaqdan ötrü təcrübədə alınmış qazının izotermlərini nəzərdən keçirək (şəkil 2).

Şəkil 2-dən görünür ki, qazın sabit temperaturda həcmi azaldıqca onun təzyiqi də azalır, amma həcmin müəyyən qiymətindən başlayaraq, onun azalması təzyiqin qiymətini dəyişdirmir. Bu onu göstərir ki, maddə tamamilə maye halındadır. Çünki həcmin çox kiçik dəyişməsi təzyiqin artmasına səbəb olur. (ideal maye sıxılmır)



Şəkil 2-dən görünür ki, temperatura artdıqca () izotermlərin üfüqi hissəsi qısalır və müəyyən temperaturdan sonra ideal qaz izotermlərini xatırladır. Bu keçid temperaturu böhran temperaturu adlanır. Mendeleyev böhran temperaturasını mayenin mütləq qaynama temperaturu adlandırılmışdır. Böhran temperatu-rundan yüksək





Səkil 2

temperaturlarda maddə ancaq qaz halında olar. Yəni böhran temperaturdan yuxarı temperaturlarda qazı sıxmaqla maye halına çevirmək olmaz. Maddənin qaz halından maye halına keçməsi üçün onun temperaturu böhran temperaturundan aşağı olmalıdır. Doymuş buxarın təzyiqi bu temperaturda ən böyük olur. Səthi gərilmə əmsalı sıfıra bərabər olur.

Şəkil (1) və (2) izotermləri tutuşdursaq, təcrübədə nəzəri izotermlərinin bir hissəsinin müşahidə olunmadığını görürük. (şəkil 3)

Maddə çox təmiz olduqda qrafikin hissələri müşahidə olunur. vəziyyətində olan qaz ifrat doymuş buxar, hissəsi isə ifrat qızmış maye adlanır. Qrafikin hissəsi metastabil hal olduğu üçün təcrübədə alınmır.




Səkil 3

Beləliklə, Van-der-Vaals tənliyi maddənin qaz halını təyin etməklə bərabər, maddənin qaz halından maye halına keçidini və mayenin sıxılmasında əhatə edir. Izotermin düzxəttli hissəsində olan qaz öz mayesi ilə dinamik tarazlıqda olur. Öz mayesi ilə dinamik tarazlıqda olan qazı doymuş buxar adlanır. Bu tarazlığa uyğun olan təzyiq (verilmiş temperaturda) doymuş buxarın təzyiqi adlanır. Böhran temperaturunda doymuş buxarın sıxlığı mayenin sıxlığına bərabər olur, yəni maddə bircins olur. Bu göstərir ki, doymuş buxar ancaq böhran temperaturlarından aşağı temperaturlarda mövcud olur.
Real qazın daxili enerjisi. Coul-Tomson effekti.

Ideal qazın daxili enerjisi qaz molekullarının kinetik enerjisi ilə təyin olunur və qazın təzyiqi və həcmindən asılı deyil. Real qaz molekulları arasında qarşılıqlı təsir qüvvəsi mövcuddur. Bu qüvvə molekullar arasındakı məsafədən, yəni qazın həcmindən asılıdır. Deməli, real qazların daxili enerjisi, həm temperaturdan və eyni zamanda qazın həcmindən asılıdır. Bir mol Van-der-Vaals qazının daxili enerjisi



ifadəsinə görə təyin olunur.

Real qazın həcmi böyük olarsa, nisbətini nəzərə almamaq olar, onda real qazın daxili enerjisinin ifadəsi

bərabər olur.

Qaz adiabatik genişlənərsə, onun xarici qüvvələrə qarşı gördüyü iş daxili enerjinin hesabına baş verir, yəni daxili enerji azalmalı, qaz soyumalıdır. Bu hadisə təcrübədə Coul və Tomson tərəfindən yoxlanılmışdır. Aparılan tədqiqatlar əsasında müəyyən olunmuşdur ki, əksər qazlar adiabatik genişlənmə zamanı soyuyur, amma hidrogen qazı genişlənmə zamanı qızmışdır. Beləliklə, qaz genişlənmə zamanı qızırsa, buna mənfi Coul-Tomson effekti, soyuyarsa, müsbət Coul-Tomson effekti deyilir.

Müsbət və ya mənfi Coul-Tomson effektinin müşahidə olunması, Van-der-Vaals tənliyinə daxil olan a və b düzəlişlərinin hansının əsas rol oynamasından asılıdır. Əsas rolu, “b” düzəlişi oynayırsa, bu halda mənfi Coul-Tomson effekti, “a” düzəlişi- oynadıqda isə müsbət Coul-Tomson effekti müşahidə olunur.

Qeyd etmək lazımdır ki, müsbət və mənfi Coul-Tomson effektinin alınması qazın başlanğıc parametrlərindən asılıdır. Belə ki, bütün qazlar yüksək təzyiq və temperaturlarda öz həcmini adiabatik genişləndirdikdə, mənfi Coul-Tomson effekti müşahidə olunur.

Temperatur və təzyiqin müəyyən qiymətlərində qaz öz həcmini adiabatik dəyişdirdikdə o nə qızır, nə də soyuyur, yəni Coul-Tomson effekti müşahidə olunmur. Bu hala uyğun gələn nöqtəyə inversiya nöqtəsi deyilir. Inversiya nöqtələrinin həndəsi yerinə inversiya əyrisi deyilir.

Çox aşağı temperaturların alınmasında müsbət Coul-Tomson effektindən istifadə olunur.
I və II növ faza keçidləri

Termodinamik sistemin (maddənin) müəyyən fiziki xassələrinə uyğun gələn tarazlıq halına faza deyilir. Məsələn qapalı qabda olan maye və onun hava ilə qatışıq buxarı iki fazalı sistemdir. Bu qaba buz parçası atsaq, sistemimiz üç fazalı olar.

Qeyd edək ki, bir aqreqat halında olan maddədə bir neçə fazada ola bilər. Bu fazalar bir birindən maddənin quruluşuna, xassələrinə və tərkibinə görə fərqlənirlər. Maddənin bir fazadan digərinə keçməsi faza keçidi adlanır. Faza keçidi zamanı maddənin xassələri keyfiyyətcə dəyişir. Iki növ faza keçidi mövcuddur.

I növ faza keçidi maddənin müəyyən miqdarda istilik alması və ya verməsi ilə müşahidə olunur. Bu keçid zamanı cismin temperaturu sabit qalır, həcmi və entropiyası dəyişir. Məsələn, kristal cismin əriməsini buna misal göstərmək olar.

Istiliyin udulması və ya verilməsi ilə bağlı olmayan faza keçidləri II növ faza keçidləri adlanır. Bu keçid zamanı maddənin həcmi dəyişmir. II növ faza keçidləri sistemində baş verən simmetriya dəyişiklikləri ilə bağlıdır.

Faza keçidlərini müşahidə etmək üçün hall diaqramlarından istifadə olunur. Maddənin üç halının (qaz, maye,bərk) xarakterizə edən faza əyriləri hall diaqramında müəyyən bir nöqtədə kəsişərsə, bu nöqtə üçlük nöqtəsi adlanır. Hər bir maddənin bir üçlük nöqtəsi var.


Bərk cisimlərin istilik tutumu

Bərk cisimlərdə arasındakı fərq çox yüksək temperaturlarda meydana çıxır. Ona görə bərk cisimlər üçün bir istilik tutumuna baxılır.

Nəzərə alsaq ki, sistemin daxili enerjisi onu təşkil edən hissəciklərin kinetik və potensial enerjilərinin cəminə bərabərdir, yəni .

Kristal qəfəsinin düyün nöqtələrində yerləşən atomlar (ionlar) aşağı temperaturlarda öz tarazlıq vəziyyətləri ətrafında harmonik rəqsi hərəkətdə iştirak edirlər. Harmonik rəqsi hərəkətdə iştirak edən hissəciklərin kinetik və potensial enerjilərinin orta qiymətləri bir-birinə bərabər olur. Klassik fizikada enerji sərbəstlik dərəcəsinə görə bərabər paylanır. Onda rəqsi hərəkətin hər sərbəstlik dərəcəsinə düşən enerji olar:

Bir mol bərk cismin daxili enerjisi

təyin olunur.

Burada yəni düyün nöqtələrində yerləşən atom (ion) üç istiqamətdə rəqsi hərəkətdə iştirak edir. Onda olduğundan
alarıq.

Buradan bərk cismin molyar istilik tutumu üçün


alarıq.


Bu ifadə Dyulonq- qanunu adlanır.

Çox aşağı temperaturlarda bərk cisimlərin molyar istilik tutumları qanunu ilə azalır.




Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası Fizika kafedrası

Mühazirə № 12 Mühazirətçi-dosent: Akif Ağayev




Yüklə 27,11 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə