ŞƏKİ Üsyanlari
Yüklə 0,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- III FƏSİL ÜSYANIN BAŞLANMASI, GEDİŞİ VƏ NƏTİCƏSİ
41
Siyasi idarənin Şəki şöbəsinin rəisi Qasımov kollektivləşmə ilə əlaqədar təhkim olunduğu Baş Göynük kəndində, həmin məsələyə həsr olunmuş yığıncaqda kolxoz quruluşunun üstün cəhətlərindən bəhs edirdi. Torpaqların, əkin alətlərinin, mal-qaranın və digər əmlakın birləşdirilməsi nəticəsində əldə olunacaq məhsul bolluğu, güzəranın xeyli yaxşılaşacağı, hamının bərabər olacağı barədə fikirlər onun çıxışının məğzini təşkil edirdi. Çıxış ərzində Göynüklülər yerdən dəfələrlə «inanmırıq, inanmırıq» - deyə söz atırdılar. Bu replikaların cavabında Qasımov onları hədələyərək: «inanmayanları həbs edəcəyik” - deyir. Kəndlilər isə cavabında «bax, buna inanırq, bu sizin əlinizdən gələr» - deyə onu daha da qəzəbləndirirlər. Onların ev avadanlığı, yorğan-döşək də birləşdiriləcəkmi?- sualına Qasımovun verdiyi hətərən-pətərən cavab çaşqınlığın daha da artmasına səbəb olur. Bu yığıncaqdan sonra Qasımovun hədə-qorxusundan ehtiyat edən Yunus və Kərim qaçaq düşdülər. XX əsrin 20-ci illərində Azərbaycan - türkün bu qədim arealı bolşevizmin repressiyası ilə üz-üzə qaldıqda tarixin bütün qorxunc dövrlərində olduğu kimi yenə də Türkiyənin timsalında özünün xilaskarını görürdü. Xalq siyasi reallığı nəzərə almadan sadəlövh bir ümidlə Türkiyəyə baxırdı. Üsyana hazırlaşan qüvvələr də can atdıqları məqsədlərə çatmaq üçün Türkiyə faktoruna ciddi önəm verirdilər. Bu amilə rəsmi dairələr də diqqət yetirmiş və Türkiyə faktorunu Şəki üsyanı ilə bağlı tərtib etdikləri müxtəlif xarakterli sənədlərin predmetinə çevirmişdilər. Üsyan yatırıldıqdan sonra həbs edilən şəxslərin Türkiyə ilə əlaqədar verdikləri ifadələr bolşevik müstəntiqlərin diqqət mərkəzində olmuşdur. Dairə partiya komitəsinin məlumatındakı bəzi məqamlara diqqət yetirək «...Zaqatala-Nuxa dairəsinə gəlmiş aeroplanlar xəbərdarlıq vərəqələri atmadıqlarından üsyançılara imkan vermişdir ki, əhali arasında bu aeroplanların Türkiyəyə məxsus olması haqqında təbliğat aparsınlar. Xalq komissarı Qorçayevanın Azərbaycanın mahallarındakı vəziyyətdən bəhs edən 445 saylı məktubunda belə bir epizod var: «Üsyançılar SSRl-nin bir sıra şəhərlərini Türkiyə və İran tərəfindən alındığı bu ölkələrlə müharibə başlandığı barədə fitnəkar xarakterli məlumatlar yayırlar» 36 .
barədə şayiələr yayır, əhaliyə ərzaq paylayır və həmin ərzağın aeroplanlarla Türkiyədən gətirildiyini bildirirdilər. 37
verdiyi ifadə: «Təxminən 1929-cu il mart və ya aprel ayında Qaşqaçay kəndinin sakini Həmid Molla Kərim oğlu (dəmirçi) mənimlə söhbətində bildirdi ki, şayiələr gəzir, tezliklə türklər Azərbaycana gələcəklər və hakimiyyəti öz əllərinə alacaqlar.
36 Baş Arxivlər idarəsi. f. I, s. 231, iş 53, v. 121 37
Baş Arxivlər idarəsi. f. 255, iş 56, v. 38-47 42
Əhali arasında buna hazırlıq görülür. Mənim «bu şayiələrin mənbəyi kimdir» sualıma Həmid cavab verdi ki, o kəndləri gəzib Sovet hakimiyyətini devirmək və türklərlə görüş üçün hazırlıq işi aparan bir şəxs ilə söhbət aparmışdır. Bu şəxsin nə familiyasını, nə də adını Həmid söyləmədi, lakin o dedi ki, bu adam Zaqatala-Nuxa mahalının bir sıra kəndlərində olmuş, sonra isə Dağıstana getmişdir. 1929-cu ilin may ayında, Qax kəndində mən təsadüfən Balacayev Sadıx bəylə görüşdüm, o da mənə türklərin gəlməsi və Azərbaycanı ələ keçirəcəkləri haqqında şayiələrin gəzməsi haqqında danışdı. Bu şayiələrin haradan əmələ gəlməsi barədə Balacayev mənə heç nə demədi. Mən də öz növbəmdə bu şayiələrin olmasını təsdiq etdim və onu da qeyd etdim ki, bu haqda Həmiddən eşitmişəm. 1930-cu ildə, təxminən fevral ayında mən Qax kəndində yenidən Balacayevlə görüşdüm, o yenə də mənə türklərin gəlməsi barədə şayiələrin gəzdiyini bildirirdi. Mən ona dedim ki, bu şayiələrin haqqında çoxdan danışırlar, lakin hələlik heç nə yoxdur. Sadıx bəy çiynimə əlini vuraraq dedi: «Görərik». Bununla da, Sadıx bəylə söhbətimiz bitdi və bu günə kimi mən onunla görüşmədim. Mart ayının sonunda mənimlə görüşən Həmid yenə də türklərin tezliklə gəlməsi haqqında şayiələrin yenidən yayılması barədə söhbət açdı. Mən buna biganəliklə yanaşdım, çünki türklərin gəlməsinə ümidimi itirmişdim. Bu haqda Həmidə heç bir söz demədim» 38 .
1930-cu ildə Azərbaycan xalqı mənəvi və fiziki köləliyə etiraz edərkən yenə də gözünü ümidlə Türkiyəyə dikmişdi. Fikrimizi daha dəqiq ifadə etsək, Türkiyənin gələcəyi konkret işlərdən asılı olmayaraq həmin etirazın əsasında duran cəsarat milli ruhdan qida alırdı.
38
Cəlal Qasımov. Yaddaşın bərpası. Bakı, «Mütərcim» nəşriyyatı, 1999, səh. 108-109
43
III FƏSİL ÜSYANIN BAŞLANMASI, GEDİŞİ VƏ NƏTİCƏSİ
Müqavimət hərəkatı məmləkətimizin milli istiqlalına son qoyan 28 aprel təcavüzünün 10-cu ildönümü günü başlanmalı idi. Lakin Qala adlanan Şəki həbsxanasına və Zaqatalada kooperativlərə edilən hücumlar hərəkatın vaxtından əvvəl başlanmasına səbəb oldu. Kortəbiiliyə yol verməmək üçün edilən cəhdlər istənilən nəticəni vermədi. Mustafa bəy Əlicanbəyov üsyançıları razılıq verilməyən fərdi hərəkətlərdən çəkindirmək məqsədilə Əli adlı əməkdaşını Zaqatalaya göndərir. Lakin artıq gec idi. Çox güman ki, üsyançıların Qalaya vaxtından əvvəl baş verən hücumu Molla Mustafanın sürgün ərəfəsində orada həbsdə saxlanılan əmiləri Molla Sadəddinlə Molla Məhəmmədi xilas etmək məqsədi daşımışdır. Ancaq Qala ələ keçiriləndə məlum oldu ki, üsyançılar gecikmişlər. Dustaqlar bir neçə gün əvvəl sürgün edilmişdilər... Azərbaycanın 8 rayonunu əhatə edən üsyan hərəkatının mərkəzi Şəkinin Baş Göynük kəndi idi. Bolşevizmə asi çıxan qüvvələr bura toplaşaraq 1930-cu il aprelin 12-dən 13-nə keçən gecə dərhal çıxış etmək haqqında qərar qəbul etdilər. Haşiyə: Göynük qədim türk tayfalarından birinin adı olmuşdur. Anadoluda və Cənubi Qafqazda ta qədimdən eyni adlı yaşayış məntəqələrinin mövcud olması bu ərazilərin türk arealı olduğunu bir daha təsdiqləyir. Göynüklülərin tarixi yaddaşında çarizmin müstəmləkə zülmünə qarşı yüksələn 1807-ci il üsyanı ilə bağlı faktlar və adlar qalmışdı. Həmin il aprel ayının 28-də başlanan üsyana sultan Murad başçılıq edirdi. Cəfərqulu xan, İlisu sultanı və mayor Qrekovun birləşmiş qüvvələri ilə üsyançılar arasında həlledici döyüş Bürc dərəsində baş verdi. Toplarla silahlanmış çar qoşunu üsyançıları məğlub etdi. Sultan Murad üsyandan sonra həbs olunsa da həbsxanadan qaçıb Car Balakən ərazisində mübarizəni davam etdirmişdir. 39
olan qeyri-qanuni silahları müsadirə edib geri qayıdarkən üsyançılar tərəfindən yaxalanır və Göynük kəndinə gətirilərək öldürülür. Komsomol təşkilatında kənd özəyinin katibi Züleyxa və digər kolxoz fəalları da qətlə yetirilirlər. Göynükdə baş verən hadisələr haqqında rayon partiya komitəsinin birinci katibi Riza Babayevə məlumat verən rabitə işçisi də məhv edilir. Molla Mustafa camaat qarşısında çıxış edərək bildirir ki, artıq Sovet hökuməti mövcud deyil. Bu hökumət indi nə Petroqradda, nə Moskvada, nə də Bakıda fəaliyyət göstərmir. Namuslu və nüfuzlu insanların torpaqlarını və qiymətli
39 Cavadova. Şimal-Qərbi Azərbaycan. Bakı, 1999 Yüklə 0,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|