ŞƏKİ Üsyanlari
Yüklə 0,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
38
Bəhram bəy Nəbibəyov 1930-cu ilin iyul ayında Şəkinin Bideyiz kəndinin yaxınlığındakı Buxdur dağında Beriya və Bağırovun üsyanı yatırmaq üçün göndərdikləri çeka cəlladları ilə döyüşdə qəhrəmancasına həlak oldu. Üsyan yatırıldıqdan sonra asmaq-kəsmək xislətinə sadiq qalan bolşevik rejimi əhalinin gözünü qorxutmaq üçün kütləvi repressiya tətbiq etdi. Sözdə övladın ataya cavabdeh olmadığını iddia edən Stalin üsul-idarəsi əslində ərə görə arvadı, qardaşa görə qardaşı amansızcasına cəzalandırırdı. Bəhram bəyin yaxın qohum-əqrəbası da belə qanunsuzluğun qurbanı oldular. «Üsyandan sonra Bəhram bəy Nəbibəyovun qardaşlarını da həbs etdilər. Otuz səkkiz yaşlı Hüseyn bəy 60 yaşlı Vahid bəy Nəbibəyovların hərəsinə 1931-ci il martın 2-də üç il həbs cəzası kəsilir». 31
MTN-nin arxivindəki sənədlərə əsaslanan Cəlal Qasımov «Yaddaşın bərpası» kitabında Zaqatala-Nuxa dairəsində baş vermiş üsyanın rəhbərlərinin müfəssəl siyahısını təqdim edir: 1. Molla Mustafa Şeyxzadə (Baş Şabalıd) 2. Nəbibəyov Bəhram bəy (NKİ-nin səfərbərlik şöbəsinin keçmiş rəisi) 3. İsmayıl Hakki Əfəndi (türk) - Nuxa-Zaqatala mahalı. RXTŞ-nin təlimatçısı. 4. Əlicanbəyov Mustafa bəy, üsyanın başlandığı gün Tiflisdə həbs olunmuşdur. 5. Şeyxzadə (Tala), 1920-ci il üsyanın iştirakçısı. 6. Hafiz Əfəndi, 1920-ci il üsyanın iştirakçısı. 7. Hacı Ağa Kişibəy (Qazmalar), qolçomaq. 8. Cəlil Moçayev, KGİ Zaqatala Komsomol idarəsi Rəyasət Heyətinin keçmiş üzvü (həbs olunub). 9. Balacayev Sadıx bəy (qolçomaq) həbs edilib. 10. Molla Yusif - partiyanın üzvü - Almalı rayonunun rəhbəri. 11. İslam və Novruz - Əliabad rayonundakı Varxiyan quldur (qaçaq - M.H.) dəstəsinin başçıları. 12. Molla Əbdurrəhman (Muxax) - Əliabad rayonunda həbs olunub. 13. Heydər Hacı Qurban Maqoma (qolçomaq) - Qabaqçöl. 14. Hacı Heybətulla (Qabaqçöl) Molla Murtazəli qrupunun ideya rəhbəri. 15. Murtazəli Xalatolinski (Qabaqçöl) - qolçomaq. 16. Bəhman İsa (Qabaqçöl). 17. Molla Şərif (Balakən), partiyanın keçmiş üzvü. 18. Dost Tahir (Balakən).
31
.
39
19. Paşan Məhəmməd Şaban oğlu (ittihadçı). 20. Mustafa Hacı Əli oğlu (Balakən imamı). 21. Hüseyn İlyas oğlu (keçmiş qoçu, ittihadçı). 22. Vartaşen rayonu Qumlax kənd Sovetinin sədri. 32
Şəki üsyanın liderləri ilə yanaşı daha iki nəfərin adı rəsmi sənədlərdə daha çox hallandırılır. Bunlar Hafiz Əfəndi və Şeyxzadə Talski idilər. Bu şəxslər öz fəaliyyətlərini yaşadıqları ərazi ilə məhdudlaşdırmamış, bütün mahal miqyasında üsyanın hazırlanmasında, Tala, Çim-Çar, Dəymədağlı və Qazmalar kəndlərində üsyançı dəstələrin yaradılmasında, silahlandırılmasında fəal iştirak etmişdilər. Bu barədə yuxarıda adı çəkilən əsərdə deyilir: «1920-ci il Zaqatala üsyanının iştirakçısı olan Hafiz Əfəndi və Şeyxzadənin (Talski) digər rayonlarda üsyanın hazırlanmasında rolları olmuşdur. Bu haqda aşağıdakı məlumatlar vardır: Tala kəndindəki üsyanın başçıları Şeyxzadə və Hafiz Əfəndidir. 1930-cu il fevralın 17-də Tala kəndinə hücumdan əvvəl Şeyxzadə yaxın kəndləri gəzmiş, üsyana hazırlıq işləri ilə məşğul olmuşdur. Əvvəl Tala kəndinə rus və türk tüfəngləri ilə silahlanmış 2030 nəfər hücum etmiş, daha sonra onlara silahlanmış talalılar da qoşulmuşdular. Aprelin 8-də məlum oldu ki, Tala kəndinin sakini, baramaaçan fabrikinin keçmiş sahibi, qaramal alveri etmək məqsədilə Dağıstanla mütəmadi əlaqəsi olan Əli Məhərrəmov quldur dəstəsi təşkil etmiş, heyvandarlıq kooperativinin müdiri, Əbdürrəhman isə həmin dəstəni sursatla təmin etmək üçün güllə tədarükü görmüşdür. O, Taladakı quldur dəstəsi ilə əlaqə yaratmış və söz vermişdir ki, guya Baş Siyasi idarədə işləyən yaxın tanışı vasitəsilə silah əldə edəcəkdir. Fevralın 14-də Əli Məhərrəmovun evində yığıncaq keçirilmişdi. Həmin yığıncaqda Əlinin atası bildirmişdi ki, onun göstərişi ilə hərəkət etməyə hazır olan 2025 nəfər adam var. Adamlar Tala, Çim-Çar və Momul kəndlərindədir. O, həmçinin bildirmişdi ki, cəmi 10 tüfəngləri var, lakin üsyana cəlb edilən adamların bir çoxu silaha malikdirlər. 28 apreldə bu quldur dəstəsi (üsyançılar - H.M.) haqqında verilən məlumatda bildirilir ki, onun başçısı carlı Taban Laçındır. Dəymədağlı və Qazmalar kəndlərində antisovet özəklər yaranmışdır. Dəymədağlı kəndindəki özəyə Qax kəndinin sakini Sadıx bəy Balacayev rəhbərlik edirdi. Dadaş İsayev - AK(b)P-nin üzvü (hal-hazırda gizlənib) həmin özəyin üzvləri olublar. Qazmalar kəndindəki özəyə isə Hacı Ağakişi bəy başçılıq etmişdir. O, Hafiz Əfəndi və Şeyxzadə ilə sıx əlaqədə idi. 33
32
Cəlal Qasımov. Yaddaşm bərpası. Bakı, «Mütərcim» nəşriyyatı, 1999, səh. 118-119 33
Cəlal Qasımov. Yaddaşın bərpası. Bakı, «Mütərcim» nəşriyyatı, 1999, səh. 116-117 40
Beləliklə bütün Şimal-Qərbi Azərbaycan böyük üsyana hazırlaşırdı. 1930- cu ilin ilk aylarında üsyana hazırlıq prosesinin genişlənməsinə və intensiv xarakter almasına təkan verən başlıca amil yanvar ayının 5-də ЦИК (b)P MK tərəfindən qəbul edilən qərar olmuşdur. Həmin qərara görə 1932-ci ilin yayına kimi kütləvi kollektivləşmə həyata keçirilməli və bu zəmində qolçomaqlar bir sinif kimi ləğv edilməli idi. Hətta qərarın yerinə yetirilməsi üçün 500 milyon manat vəsait ayrılması nəzərdə tutulmuşdu. Söhbət azad əkinçiliklə bağlı yüz illər ərzində formalaşmış iqtisadi münasibətlərə son qoyulmasından, bu qərarla razılaşmayan on minlərlə insanın bütün hüquqlardan məhrum olunmasından və nəhayət fiziki cəhətdən məhv edilməsindən gedirdi. Deməli, kəndlinin fərdi torpaq sahəsinə malik olmaq və öz əməyinin nəticələri üzərində sərəncam vermək hüququnun üstündən birdəfəlik xətt çəkilirdi. Bu isə onu həyata bağlayan tellərin qırılması demək idi. Kommunist bolşeviklər partiyasının kütləvi kollektivləşmə və bu zəmində qolçomaqları bir sinif kimi ləğv etmək qərarı ilə 1930-cu ildə baş vermiş Şəki üsyanı arasında məntiqi bağlılıq məhz bundan ibarət idi. Həmin üsyanın səbəblərini bütün istehsal münasibətləri üzərində dövlətin total nəzarətini təmin etməyə çalışan sovet sisteminin mahiyyətindən kənarda axtarmaq bu tarixi hadisəyə elmilikdən uzaq olan qeyri-ciddi münasibətdir. Şəkidə, eləcə də Zaqatala-Nuxa mahalının digər rayonlarında baş verən üsyançıların ЦИК(b)P-nin 1930-cu il 5 yanvar qərarı ilə bağlılığı o zaman rəsmi dairələr tərəfindən də etiraf olunmuşdur. AK(b)P Zaqatala-Nuxa dairə komitəsinin AK(b)P MK-ya verdiyi məlumat dediklərimizi təsdiq edir. Məlumatda bildirilir: «...axırıncı üç ayda bu iş (üsyana hazırlıq) daha intensiv olmuşdur. Bunun səbəbi sosializmin kapitalist elementlərə - qolçomaqlara, din xadimlərinə qarşı bütün cəbhə boyu hücumu ilə əlaqədar idi» 34 .
qəflətən aradan götürülməsi başqa belə ünsürlər içərisində çaxnaşma yaratdı. 35
Kolxoz quruluşunun törədəcəyi fəsadlar haqqında kəndlilər arasında qeyri- adi söhbətlər, şayiələr baş alıb gedirdi. Hətta kollektivləşmənin üstünlüklərindən ağız dolu danışan hakimiyyət nümayəndələrinin də bu sistem haqqında təsəvvürləri olduqca bəsit idi. Bu, onların kəndlilər içərisində apardıqları təbliğat işində özünü büruzə verirdi. Dairə partiya komitəsinin hesabatındakı bu etiraf: «Üsyan hərəkatına yoxsulların cəlb edilməsi, aşağı partiya və hakimiyyət orqanlarının onlar arasında apardıqları təbliğat işinin zəif olması ilə izah etmək olar». Şəkinin Baş Göynük kəndində olmuş gerçək bir əhvalat həmin problemin ciddiliyindən xəbər verirdi.
34 Baş Arxivlər idarəsi. f. 255, s. 1, iş 56, v. 3847 35 Yenə orada. f. 12, s. 4, iş 62, v. 140 Yüklə 0,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|