R. V. İslamov

 

 

- 10 - 

üçün  istifadə  edilən  UF

6

  və  uran  almaq  üçün  ilkin  birləşmə  olan  UF

4

  vacib 

flüoridlərdir. HF turşusu urana zəif təsir edir. HCl uranı aktiv həll edir. HNO

3

 ilə 

həll olma  aşağı sürətlə gedir.  Yer qabığında uranın  orta  miqdarı  3

.

10

-4

% təşkil 

edir.  Uran  mineralları  endogen,  yəni  ilkin  mineral  əmələ  gəlmənin  bütün 

mərhələlərində rast gəlinir. Uranın təqribən 200 mineralı var. Bunlar uranın dörd 

velentli  (əsasən  oksidlər)  və  altı  valentli  birləşmələri  (uranil  duzları) 

şəklindədirlər. Uranit UO

2

 və nasturan (və ya uran qətranı)  U

3

O

8 

əsas vacib uran 

mineralıdır.  Filiz  xammalının  emalının  son  məhsulu  təmiz  kimyəvi  bir-

ləşmələrdir. Hansı ki, bu birləşmələrdən də  metallik uran alınır. Filizlərdən kim-

yəvi  birləşmələrin  alınması  iki  mərhələdən  ibarətdir:  texniki  məhsulun,  yəni 

kimyəvi  konsentratın  alınması  və  yüksək  təmizlikli  birləşmələr  almaqla 

təmizləmə (affinaj).  

Uran filizləri cılızdır, tərkibində 0,005-0,5% U

3

O

8

 olur. Mexaniki zəngin-

ləşdirmə üsulları (radiometriya ilə siniflərə ayırma, qravitasiya və flotasiya və s.) 

məhdud  tətbiq  edilir  və  zəngin  konsentrat  almaq  üçün  nadir  hallarda  istifadə 

edilir. Uranın əsas hissəsi onun filizlərindən mineral turşu və soda məhlulları ilə 

qələviləşdirmə  ilə  alınır.  Qələviləşdirmə

 

nəticəsində  tərkibində  0,5-2  q/l  uran 

olan  cılız  məhlullar  alınır.  Uranın  alınması  və  konsentrasiyalandırılması  üçün 

iondəyişdirici qətranlarda sorbsiya və ya maye ekstraksiya üsulları geniş tətbiq 

edilir.  Uranın  alınmasında  əsas  əməliyyatlardan  biri  affinaj  prosesidir.  Affinaj 

ilə qarışıqların miqdarını 0,1-0,001 %-ə kimi azaltmaq olar.  

Sənayedə  uran  birləşmələrinin  təmizlənməsi  üçün  əsasən  ekstraksiya 

üsulları  geniş  tətbiq  olunur.  Ekstraksiya  su  məhlullarında  elementlərin  seçmə 

şərti  ilə  onunla  qarışmayan  maye  üzvi  fazaya  keçirilməsidir.  Maddələrin  su 

fazadan üzvi fazaya keçməsi xüsusiyyəti bölünmə xassəsi ilə xarakterizə olunur:  

                                 

                           D =  C

üzvi  

/  C

su

                                     (3.1) 

 

D-nin  qiyməti

 

ekstraksiya  olunan  birləşmənin  kimyəvi  xassələrindən,  su 

məhlullarının  turşuluğu  və  duzluluq  tərkibindən,  temperaturdan  və  həmçinin 

əksər  hallarda  məhlulda  metal  ionlarının  konsentrasiyasından  asılıdır.  Heksan, 

üç  butil  fosfat  (ÜBF)  və  digər  ekstrogentlər  uranı  uranilin  nitrat  solvatları 

şəklində  ekstraksiya  etməsində  geniş  tətbib  olunur.  Bu  ekstragentlər  yüksək 

bölmə  xüsusiyyətinə  malikdirlər.  ÜBF  özlüyündə  fosfat  turşusunun  mürəkkəb 

efiridir  (C

4

H

9

O

3

)P=0.  Aşağıda  uranın  kimyəvi  konsentratlarının    tipik 

ekstraksiyalı təmizləmə sxemi göstərilmişdir.                                                                                  

                                                  

 

---

 

 

- 11 - 

                                                  Uranın kimyəvi konsentratı  

 

40 %-li ÜBF                                    HNO

3 

–də həllolma      

 

  

H

2

O 

   I ekstraksiya 

üzvi faza 

(NH

4

)

2

SO

4 

 su faza 

I reekstraksiya 

  II ekstraksiya            üzvü faza                                                    su faza 

 

      üzvü faza 

II reekstraksiya 

ÜBF 

 

  su faza                                            dövrə burulur 

 

 

                               diuranatın çökməsi 

 

NH

4

OH 

dövri məhlullar 

  qurutma və 

 

    közərtmə 

 

 

                     

 

       

Sxem 3.1. Uranın kimyəvi konsentratlarının ekstraksiyalı təmizləmə sxemi. 

Konsentratın həll olması aşağıdakı reaksiya üzrə baş verir:  

                   

                   UO

3 

+ 2HNO

3

 = UO

2

 (NO

3

)

2

 + H

2

O                 (3.1) 

      3 U

3

O

8

 + 20 HNO

3 

= 9UO

2

(NO

3

)

2

+ 2NO + 10 H

2

O      (3.2) 

          

 

 Ekstraksiya zamanı baş verən reaksiyanı aşağıdakı kimi yazmaq olar:  

                  

            UO



2

2

su

 + 2NO



3

su

 + 2 ÜB             HNO

3

 .

 ÜBF

 üzvi             

          

 

(3.3) 

 

 

 

Çökdürmə  50-60 

o

C  kimi  qızdırılmış  məhlullardan  ammonium  məhlulu 

tədricən əlavə ilavə etməklə (pH = 9-10) həyata keçirilir: 

   

     2UO

2

 (NO

3

)

2

 + 6NH

4

OH = (NH

4

)

2

U

2

O

7

 + 4 NH

4

 NO

3

 + 3 H

2

O    (3.4) 

         

Nəticədə 800 

o

C temperaturda közərtməklə  ammonium diuranat U

3

O

8

-ə keçir: 

    

 9(NH

4

)

2

U

2

O

7

 = 6 U

3

O

8

 + 14NH

3

 + 15 H

2

O + 2N

2

          (3.5) 

 

 

 U

3

O

8

 

---