R. O. Mammadova Fəlsəfə elmləri namizədi, dosent
Yüklə 13,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
Son illor hüquqyaratma fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsinə, vətəndaş cəmiyyəti və hüquqi dövlət quruculuğu vəzifələrinin həllində hüquq norma larından daha geniş istifadəyə yönələn tədbirlərin həyata keçirilməsi molumdur. Bunu ölkədə yüzilliyin başlanğıcından aparılan hüquqi islahatlar və məhkəmə islahatı da təsdiq edir. Tamamilə yeniləşdirilmiş ölkə qanun vericiliyi sosial münasibətlərin geniş sferasını - əmək, maliyyə, ailə müna sibətlərini, mülki və mülki-prosessual münasibətləri, cinayət hüquq və cina yət-prosessual hüquq münasibətlərini və s. münasibətləri əhatə edir. Hüququn, onun institutlarının və hüquq normalarının sosial fəaliyyət məsələləri problemlərin mürəkkəb dairəsini təşkil edir. Aydındır ki, hü ququn, hüquq normalarının və qanunların tədqiqi onların sosial şərtli- liyinin təhlilindən heç do az əhəmiyyət kəsb etmir. Hüququn ictimai mü nasibətlərə və cəmiyyət həyatına təsiri özbaşına baş vermir. Bu, icra ha kimiyyəti, dövlət orqanları, hüquqi təsisatlar və bütünlükdə cəmiyyət tərəfindən böyük səylər tələb edir. Iliiquq idarəetmənin və ictimai münasibətlərin qüdrətli vasitəsi qismində çıxış edir. Lakin belə bir aydın şərt də mövcuddur: hüquqi tə ləblər, qanunların normativ tələbləri və digər normativ-hüquqi aktların göstərişləri şəxsiyyətin, ayrı-ayrı sosial qrupların və bütünlükdə cəmiy yətin sosial davranışına müxtəlif yollar və vasitələrin köməyilə daxil olur. Hüququn fəaliyyətinin sosial mexanizmi də məhz bundan ibarətdir. Əgər bu fikri ən iimıımi şəkildə ifadə etsək, o halda hüquq sosiologiyasının so sial amillərin hüquq normalarına, habelə hüququn fəaliyyət mexanizmin keçməsi mexanizmini, yəni hüququn sosial təbiətini, onun fəaliyyətini və inkişafını öyrəndiyinin şahidi olarıq. Deməli, hüquqa bir tərəfdən sosial idarəetmə sistemində mühüm və dinamik vasitələrdən biri kimi baxmaq, digər tərəfdən isə onu, formalaş masına və fəaliyyətinə bir sıra amillərin təsir göstərdiyi mürəkkəb sosial sistem qismində dərk etmək olar. Lakin müasir idarəetmə nəzəriyyəsindən məlum olduğu kimi, tən- zimclmo idarəetmə probleminin ancaq bir hissəsini təşkil edir. Çünki ida rəetmə daha mürəkkəb bir vəzifəyə - sistemləri yeni keyfiyyət vəziyyə tinə keçirmək vəzifəsinə malikdir. Məhz buna görə də hüquqi tonzimetmə nəzəriyyəsi əsasında, onun əsas müddəalarından və nəticələrindən istifadə etməklə daha mürəkkəb vəzifələrin həllinə keçmək zəruridir. Yəni hüqu qun rolunu və sosial idarəetmənin digər funksiyalarının realizəsində hüquqi amilləri aşkar etmək lazımdır. 14 Müasir şəraitdə dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində olduğu kimi Azərbaycanda da ictimai həyatın aktual problemlərinin dərin sosioloji tədqiqinə maraq xeyli artmışdır. Elmi ənənələrə uyğun aparılan bu təd qiqatlar ictimai inkişafın elmi əsaslarla idarə olunmasının təkmilləş dirilməsi məqsədi ilə aparılır. Lakin ölkəmizdə hələ do hüquq sosiologi yası sahəsində əsaslı heç bir tədqiqat aparılmamışdır. Hazırda sosiolo giyaya dair ədəbiyyatın zənginləşməsi tədqiqatlarda xüsusi qeyd olunur. Azərbaycanda bu ənənənin kökləri XX əsrin 60-cı və 70-ci illərinə təsadüf edir. C.T.Əhmədimin və V.Ə.Paşayevin əsərləri bu baxımdan diqqəti cəlb edir. Bir sıra dərsliklərin, dərs vəsaitlərinin, metodiki tövsi yələrin və s. nəşri həmin perspektivlərin reallaşdırılması yolunda ciddi addımlar kimi qiymətləndirilə bilər (bu barədə ətraflı bax.: F.Q.Vahidov, T.B.Ağayev. Sosiologiya: Dərs vəsaiti. Bakı, «Toknur», 2008, s.3-4). Lakin belə ciddi addımları Azərbaycan hüquqşünas]ığı barəsində demək mümkün deyildir. Bu nöqteyi-nəzərdən elmi ictimaiyyətin ixtiyarına verilən bu kitabı Azərbaycan Respublikasının hüquq sosiologiyası sahə sində atılan ilk addım hesab edirik. Hüquq sosiologiyası ən gənc elm sahələrindən birinə aid edilir. Onun öyrənmə və tədqiqat predmeli, təbiəti, obyekti və digər sosial elmlər, hüquq elmləri sistemində yeri haqqında məsələ hələ kifayət qədər tam və ətrallı nəzərdən keçirilməmişdir. Məsələnin həllinə yanaşmada mövcud olan mövqe müxtəliflikləri hüquq sosiologiyası haqqında yekdil fikir söyləmək imkanlarını aradan qaldırır. Başlıca problem hüquq sosiolo giyasının sosial elmlərə, yaxud hüquq elmlərinə aid olub-olmamasından ibarətdir. Problemlə bağlı aşağıdakı bir sıra nöqteyi-nəzərlərə diqqət ye tirək. Məsələn, K-Llevellin, A.Nusbaum və başqaları belə hesab edirlər ki, hüquq sosiologiyası hüquq elmləri daxilində köməkçi elmi fənn statusuna malikdir. Yəni hüquq sosiologiyası hüquqşünaslıq çərçivəsində möv cuddur. E.Dürkheymin, V.Lundştodtun, N.Lumamn, A.Hcqcrstrcmin fikrin cə, hüquq sosiologiyası hüququn ümumi nəzəriyyəsinin bir növünü təşkil edir. Fikrimizcə, bu mülahizə birinci ilə müqayisədə bir qədər ziddiy yətlidir. Çünki hüquq sosiologiyası hüququn ümumi nəzəriyyəsinin (döv lət və hüquq haqqında ümumi nəzəriyyənin) növ göstəricisi ola bilməz. Hüququn ümumi nəzəriyyəsi bölünməz, vahid nəzəriyyədir. Bu vahidlik ondan irəli gəlir ki, dövlət və hüquq cəmiyyətə rəhbərliyin, onu sosial 15 normalarla idarəetmənin, ictimai münasibətlərin tənzim edilməsinin əsas və əvəzolunmaz vasitələri kimi birgə fəaliyyət göstərirlər. Bununla yanaşı, hüququn ümumi nəzəriyyəsi öz daxilində nisbi muxtar hissələrə do malikdir. Bu hissələrin birliyi, sıx qarşılıqlı əlaqəsi ümıımdövlət və hüquq nəzəriyyəsi kimi bir elmin strukturunu səciy yələndirir. Belə ki, ümıımdövlət və hüquq nəzəriyyəsi daxilində problem lərin olahiddə qrupları mövcuddur ki, həmin qruplardan da birini hüquq sosiologiyası (digərini isə hüquq fəlsəfəsi) təşkil edir. Deməli, hüquq sosiologiyası hüququn ümumi nəzəriyyəsinin müstəqil növü deyil, onun nisbi müstəqilliyə malik əlalıiddə qruplarından biridir. Üçüncü qrup müəlliflərin - M.Vebcrin, J.Qurviçin, J.Erlixin və R.Kcniginiıı mövqeyinə görə, hüquq sosiologiyası iimıımi sosiologiyanın bir sahəsi və yaxud müstəqil sosiologiya fənnidir (hər üç nöqteyi-nəzərə aid sitatlar V.V.Kasyanov və V.N.Necipurcnkonun «Социология нрава» kitabından gətirilir. Rostov-na-Donu, Feniks, 2001, s.3). Hüquq sosiologiyası hüququn ümumi nəzəriyyəsinin nisbi müstəqil qruplarından biri olduğuna görə, onu hüquq elmlərinə aid etmək, lik- rimizcə, daha məqsədəuyğun olardı. Hüquq sosiologiyası ümıımnəzəri hüquqi statusa və müstəqil təyinata malikdir. Buna görə də hüquq sosio logiyasını ümıımnəzəri hüquq elmləri sahəsinə aid elmək daha düzgün dür. Tanınmış sosioloq, tədqiqatçı-alim V.A.Baçinin də hüquq sosiologi yasını ictimai sistem kontekstində cəmiyyətin hüquq institutlarının fəaliy yətini tədqiq edən, sosiıımım hüquqla qarşılıqlı fəaliyyətinin qanuna uyğunluqlarını aşkar edən biliklər sisteminə aid edir (В.Л.Калинин. Эн циклопедия философии и социологии права. Санкт-Петербург, «Юридический пресс центр», 2006, с.840). Macanstanlı sosioloq-alim hüquq nəzəriyyəsinin və hüquq fəlsəfə sinin birliyi, diferensiasiyası haqqında danışaraq, hüquq sosiologiyasını, hər şeydən əvvəl, hüquq nəzəriyyəsi ilə birləşən elm sahəsi kimi səciyyələndirir. Onun fikrincə, sosioloji anlayışlar cəbbəxanasının tətbiqi sosiologiyanın və hüquq sosiologiyasının nəzəri aspektlərinə toxunur (Кальман Кульнар. Основы социологии права: логика и методология науки. М., «Прогресс», 1981, с. 118). V.V.Kasyanov və V.N.Ncçipurcnko yazır ki, hüquq sosiologiyasının şübhə doğurmayan fəniərarası bilik sahəsi olması, hər şeydən əvvəl, onun genetik mənbəyi və spesifikliyi ilə bağlıdır və bu heç bir halda ona «ikili standartın» tətbiqi üçün əsas ola bilməz. Fikirlərinə davam edən müəl 16 liflər sanki yuxarıda dediklərini təkzib edir və göstərirlər ki, hüquq sosiologiyasının hüquq nəzəriyyəsi bazasında formalaşması çətindir, çünki ümumi sosiologiyanın əsas metodoloji və paradiqmatik zəminləri hüquq nəzəriyyəsinin məzmununa daxil deyillər (V.V.Kasyanov və V.N.Ncçipurcnko. Göst. kitab, s.4). Belə mövqe ilə razılaşmaq olmaz. Ən azı ona görə ki, hüququn ümumi nəzəriyyəsinə sosioloji yanaşmanın yaranması və formalaşması tarixi təsdiq edir ki, hüququn ümumi nə zəriyyəsi cəmiyyətin inkişaf qanunauyğunluqlarından heç vaxt təcrid edilmiş halda olmamışdır. Digər tərəfdən, hüququn ümumi nəzəriyyəsinin predmetinə, metoduna, strukturuna və funksiyalarına aid olan əsas məsələlər belə bir problemə aydınlıq gətirir ki, hüquqim ümumi nəzə riyyəsi hüquq fəlsəfəsinin, hüquq sosiologiyasının və qüvvədə olan hüquq nəzəriyyəsinin birliyi əsasında təşəkkül tapmışdır. Hüququn fəlsəfi aspektdə öyrənilməsindən fərqli olaraq, hüquq sosiologiyası hüququn genezisinə, fəaliyyətinə və inkişafına, artıq qeyd edildiyi kimi, sosial cəhətdən şərtləşmiş fenomen qismində baxır. Bu, kütlələrin maraq və ehtiyaclarına hüquqi tənzimetmənin məqsədləri ilə əlaqələndirilən təsir amili kimi insanların cəmiyyətdə davranışının forma laşmasında hüququn rolunun öyrənilməsidir. Bu zaman həmin məsələlər sosial amillər, o cümlədən təhlili xüsusi metodların köməyilə mümkün olan formula edilməmiş amillər nöqteyi-nəzərindən hüquq sosiologiyası tərəfindən öyrənilir. İctimai münasibətlərin tənzimləyicisi kimi, hüququn funksiyalarına sosiologiya tərəfindən «nə olmalıdır» və hüquq normaları ilə «nəyin nə zərdə tutulduğu» deyil, «nə vardır» əsasında baxılır. Yəni sosiologiya hü ququn funksiyalarına real gerçəklikdə hüquq münasibətlərinin necə təşək kül tapması, onların qanunverici tərəfindən müəyyən edilmiş məqsədlərə nə dərəcədə müvafiq olması zəminində yanaşır. Demokratik təbiətli qa nunvericiliyin inkişafı da məhz qanunların tam şəkildə həyata keçirilməsi, onların subyektiv hüquq və vəzifələrin fəaliyyətə gətirilməsi məqsədinə malikdir. Hazırda ümumsosioloji hüquq nəzəriyyəsi ilə yanaşı, aşağıdakı xü susi sosioloji nəzəriyyələr do mövcuddur: 1) siyasət və siyasi münasibətlərin sosiologiyası; 2) əmək hüququnun sosiologiyası; 3) cinayət hüququnun sosiologiyası; 4) idarəetmənin sosiologiyası; 17 Yüklə 13,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|